داستان و تحليل روانشناختي فيلم درياي درون/محمد رضا عبدي

داستان فیلم

28 سال پیش رامون بر اثر یک شیرجه­‌ی اشتباه در ساحل دریا گردنش می­‌شکند و به کل فلج می­شود. از آن پس مادرش و پس از مرگ مادرش، خانواد­ه­‌ی برادر بزرگش از او نگهداری می­‌کنند. زندگی او پیش از این اتفاق مملو از تجربیات فراوان و ماجراجویانه بوده است. وقتی 19 سالش بود به عنوان مکانیک کشتی به دور دنیا سفر کرد.

او معتقد بود این تنها راهی­ست که انسانها می­توانند مجانی سفر کنند! و حالا 28 سال است که بر روی این تخت، بی­جان و بی­حرکت به تماشای فرا رسیدن موسم مرگ نشسته است. علاقه­‌ای به اندیشیدن راجع به گذشته ندارد و تنها دغدغه‌­اش به آینده است. آینده­ای که برای او جز مرگ چیزی نیست. سالهاست که برای رهایی از این وضعیت تصمیم به خودکشی گرفته است. اما به دلیل معلولیت جسمانی و مخالفت برادر بزرگترش قادر به این کار نیست و به کمک نیاز دارد. برای اینکه بتواند قانوناً این کار را انجام دهد نیاز به یک وکیل دارد. او به توسط یکی از دوستانش با جولیا آشنا می­شود. جولیا نیز درگیر یک بیماری فزاینده­ی رو به رشد است.

به همین سبب رامون او را برمی­گزیند چرا که می­داند شاید جولیا خواسته­اش را درک کند. هر بار دادگاه، خواسته­ی رامون را مبنی بر خودکشی رد می­کند. بارها و بارها صدا و تصویر او از رسانه­ها پخش می­شود و او در یکی از این مصاحبه­‌ها از حق خودکشی سخن می­‌گوید و اینکه زندگی یک حق است نه یک التزام. روزا زنی که خود زندگی مأیوسانه و دشواری دارد مصاحبه­‌ی رامون را در تلویزیون می­‌بیند و به شوق دیدار او راهی محل زندگی‌­اش می­شود.

در واقع رامون از آن لحظه به بعد تنها ملجأ و پناهگاه تنهایی­های روزا می­شود و او هر بار با کوله باری از دردهای زندگی نزد رامون می­آید. تا جایی که رفته رفته به رامون دل می­بندد. اما رابطه­ی عاشقانه برای رامون جورِ دیگری تعریف شده است. رامون معتقد است: "کسی که مرا دوست دارد به خاطرم هر کاری می­کند، حتی کشتنم". پذیرفتن چنین شرطی برای روزا خیلی دشوار است. در این بین جولیا نیز رفته رفته با دنیای رامون و نوشته­های گیرا و نافذ او آشنا می­شود.

او از رامون می­‌خواهد تا نوشته‌­هایش را در قالب یک کتاب چاپ کند. اما در همین اثنا بعد از یک حمله­‌ی مغزی فلج می­شود. جولیا که حالا همدرد رامون شده است نزد او باز می­گردد و به او قول می­دهد که بعد از چاپ کتاب به نزد او برگردد و هر دو برای همیشه به این زندگی طاقت­فرسا خاتمه دهند. رامون سر از پا نمی­شناسد و روزها و شبها به انتظار روزی که کتابش چاپ شود و جولیا دوباره نزد او برگردد سر می­کند. اما کتاب به دست رامون می­رسد بی‌­آنکه جولیا حامل آن باشد.

جولیا از مرگ هراسیده است. او بر خلاف رامون هنوز به زندگی دلبسته است. حالا تنها امید رامون برای فراهم کردن مقدمات خودکشی به روزا بند است. روزا که هنوز با این درخواست رامون و تعبیر او از دوست داشتن دست و پنجه نرم می­کند سرانجام می­پذیرد و تمام شرایط مهیا می­شود تا رامون با اشتیاق هر چه تمامتر ماده­ی سمّی را سر بکشد و مرگش را در آغوش گیرد. رامون برای مردن ذره­ا­ی شک ندارد. اما اطرافیان او دائماً سعی می­کنند تا هر یک با نشان دادن جنبه­ای از ویژگیهای مثبت زندگی او را به زندگی امیدوار کنند.

غافل از اینکه آنها تنها از دریچه­ی منظر خود به زندگی می­نگرند. و حکایت، حکایتِ فیل است و نابینایان! به اعتقاد رامون بعد از مرگ هیچ چیزی وجود ندارد همانگونه که پیش از آن نیز وجود نداشت. او معتقد است زندگی یک حق است نه یک التزام، اجبار و وظیفه؛ بنابراین خودکشی یک حق است.

هیچ کس نمی­تواند آدمی را وادار سازد تا به زندگی کردن ادامه دهد. او معتقد است ترس از مرگ، تنها وسیله­ی بازار ادیان است. و اگر ترس از مرگ وجود نداشت چه بسا بازار ادیان نیز کساد می­شد. موضوعی که متفکران اگزیستانسیال نیز بارها بدان اشاره کرده­اند. شیرین­ترین لحظه­ی زندگی او لحظه­ی مرگ خودِ اوست. با تمام این اوصاف همیشه لبخندی بر روی لبانش نشسته است. اما خودِ او در توضیح آن می­گوید: "گاهی با خندیدنمان می­گرییم".

تحلیل

فیلم دریای درون، فیلمی کاملاً اگزیستانسیالیستی بوده و تماماً منعکس کننده­ی افکار وجودگرایانی چون رولومی، بوگنتال، یالوم، سارتر، کامو و امثالهم است. موضوع کلیدی فیلم حول موضوع "حق زندگی" در مقابل "التزام زندگی" و نیافتن معنایی برای تداوم زندگی می­گردد. فردی که علیه تمام قواعد و چارچوبهای ادیان و باورهای عوام، در رابطه با التزام مرگ و زندگی به پا خاسته است. صحنه­‌های بسیار بکر و به یاد ماندنی در فیلم وجود دارند که تقابل بین مرگ و زندگی، تولد و مردن را به زیبایی به تصویر کشیده‌­اند. به عنوان مثال، صحنه‌­ای که در آن رامون درون آمبولانس نشسته و در حالیکه به سوی جلسه دادگاه رهسپار است به تماشای مناظر بیرون ماشین نشسته است. مناظری چون تعامل یک مادر و فرزند، دختر و پسری که دست در دست هم در میان بوته­ها می­دوند، دو حیوانی که با یکدیگر نزدیکی می­کنند، چرخش توربین بادی بزرگی که نماد حرکت و تداوم زندگی­ست و در مقابل همه­ی اینها، نگاه مشتاقانه­ی رامون به مرگ. این نگاه آرامبخش رامون، بیننده را با بزرگترین تناقض حیات رو در رو می­کند. و او می­مانَد و معنای پنهانی این نگاه و لبخندهایش به زندگی و از طرف دیگر اشتیاق او برای مرگ. رامون 28 سال با تمام وجود با مرگ زندگی کرده و حتی پا را از خطِ مرگ­آگاهی و مرگ­اندیشی فراتر نهاده است. جملات بی­نهایت زیبا و تأمل برانگیزی در جریان فیلم ادا می­شود. دریای درون، فیلمی نیست که بیننده آن را خیلی زود از یاد ببرد. بلکه شاید روزها و هفته­ها و چه بسا سالها با او باقی بماند و ذهنش را به خود درگیر کند. البته این امر برای بیننده­ای که با نگاهی جزم­‌اندیشانه و متعصابه به فیلم نگاه می­‌کند رخ نخواهد داد. شاید اگر بیننده، فارغ از هر گونه اندیشه­ی دینی و غیر دینی به فیلم نگاه کند آنگاه این سؤال در ذهنش ایجاد شود که: آیا زندگی من یک حق است یا یک وظیفه و التزام؟ و آیا در گرفتن این حق مختارم؟ آیا هر آنچه که به زندگی من معنا می­دهد الزاماً به زندگی دیگران نیز معنا خواهد داد؟ آیا زندگی ذاتاً بی­معناست یا نه، سرشار از معناست و نگاهی تیزبین می­خواهد؟

آدلر روانشناس و بنیانگذار رویکرد فردی معتقد بود زندگی ذاتاً بی­‌معناست و این ماییم که بدان معنا می‌­بخشیم. یالوم در کتاب روان­‌درمانی وجودی­‌اش چنین می­گوید: "یکی از تعارضات وجودی که آدمی همواره با آن دست و پنجه نرم می­کند ناشی از جستجو و تقلای او جهت یافتن معنایی برای زندگی­‌ست؛ آن هم در دنیایی که خود ذاتاً بی­‌معناست و آدمی به درونش پرتاب شده است".

abdi.mreza@yahoo.com