آينده از آن ملتي است که گذشته خود را بشناسد/گفت‌‌وگو با گردآورنده تقويم ۳۴۱۰ ساله سنگسري

به گزارش میراث آریا، تقويم روميزي امسال مقابلم است و به تفاوت سال‌هاي شمسي، قمري، ميلادي دقت مي کنم.1390 هجري شمسي، 1432 هجري قمري، 2011 ميلادي، بر اين اساس قديمي‌ترين تاريخ مربوط به تقويم مسيحيان مي‌شود که 621 سال از تقويم هجري شمسي قديمي‌تر است، و اما گاه‌شمار ديگري نيز پيش روي من است که يک هزار و 399 سال از تقويم ميلادي قديمي‌تر است.

اين تقويم که هنوز به صورت گسترده چاپ نشده و نسخه لوح فشرده آن مقابلم است، تقويم سنگسري است.

به گفته «يدالله حاج‌عليان» گردآوردنده اين تقويم، امسال 3 هزار و چهارصد و دهمين سال سنگسري است. اين تقويم امسال و براي اولين‌بار در فهرست آثار ملي ايران ثبت شد و جالب است بدانيد که به دليل ويژگي خاصش به صورت مجزا از تقويم فعلي کشور ثبت شده است.

بر اساس قول مساعد مدير کل ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري استان سمنان قرار است اين تقويم امسال، براي اولين بار با تمام جزييات چاپ شود تا سندي باشد بر فرهنگ و تمدن ايرانيان باستان.

اين که اين تقويم داراي چه جزيياتي است و چگونه گردآوري شده، باعث شد تا گفت‌و‌گويي با گردآوردنده اين گاه‌شمار تاريخي انجام دهيم.

از چه زماني کار گردآوري تقويم را شروع کرديد؟

کار از سال 1370 آغاز شد؛ اين تقويم از گذشته وجود داشت اما در ذهن مردم مهديشهر ثبت شده بود؛ کار گردآوري اين تقويم 10 سال زمان برد و علت طولاني شدن مدت گردآوري نيز وجود اطلاعات ضد و نقيض مردمي بود، زيرا تدوين اين تقويم و نگارش آن سابقه نداشت و زمان طولاني صرف اين‌که بتوانم از مجموع شنيده‌ها، دقيق ترين را انتخاب کنم، شد. در سال 1380 براي اولين‌بار نسخه مدون اين تقويم آماده شد. اين تقويم در سال 83 در بخش بين الملل جشنواره خوارزمي پذيرفته شد و در همان سال در موزه تقويم نيز به ثبت رسيد.

هدف و انگيزه شما از انجام اين کار بزرگ چه بود؟

يکي از مهم‌ترين اهداف من، زنده نگه‌داشتن فرهنگ و سنت مردم مهديشهر بود و دوست داشتم قدمي براي شهرم برداشته باشم. جالب است بدانيد که مادر من شمالي و پدرم سنگسري است و به هر دو زبان مسلط هستم؛ اما تنوع زباني و ويژگي‌هاي زبان سنگسري اين انگيزه را در من ايجاد کرد که هر طور شده اين ويژگي‌ها را به ساير مردم معرفي کنم. زبان سنگسري زبان فارسي پهلوي و ايران باستان است و هنوز در بسياري از مناطق ايران از جمله مناطقي از بيارجمند شاهرود و اطراف دماوند با اين زبان تکلم مي شود.

آيا کار گردآوري را به تنهايي انجام داديد؟

کار تحقيقاتي و گردآوري را به تنهايي انجام دادم و البته از نظرات مرحوم استاد «چراغعلي اعظمي سنگسري» نويسنده و محقق مهديشهري نيز بسيار بهره‌مند شدم. براي انجام اين کار تحقيقي، بيش از 50 فيلم ويدئويي و نوار کاست شامل مصاحبه با مردم مهديشهر در رابطه با روزها و مناسبت‌ها گردآوري شده است و جزييات تقويم بر اساس اجماع مردم مهديشهر جمع‌بندي شده است.

به عنوان مثال در رابطه با نخستين روز سال جديد سنگسري، اختلاف نظر بين روزهاي شانزدهم، هفدهم و هجدهم فروردين وجود داشت که با نظرخواهي از مردم و مکتوبات موجود، 16 فروردين سال شمسي به عنوان نخستين روز سال جديد سنگسري معرفي شد.

16 فرودين سال شمسي، روز عيد مهديشهري‌ها است؟

اين روز اولين روز آغاز سال سنگسري است.

آيا اين روز جشن گرفته مي‌شود و آداب و مراسم خاصي دارد؟

با توجه به اين‌که موضوع تقويم سنگسري در دست فراموشي است، مردم مهديشهر اولين روز سال نو شمسي را جشن مي‌گيرند اما چند سالي است که روز شانزدهم فروردين را با ارسال پيامک به يکديگر تبريک مي‌گويند.

همانطور که گفته شد روز شانزدهم فروردين سال شمسي مصادف با اولين روز سال نو سنگسري است و مردم اين منطقه بر اساس رسمي کهن در اولين روز هر ماه که «ورمز» ناميده مي‌شود، مراسم مخصوصي دارند. بر اين اساس دختران خوش‌چهره و خوش‌قدم و خوش‌بيان هر خانواده، قبل از طلوع آفتاب، کوزه بر مي‌دارند و از چشمه‌هاي آب معدني منطقه که مهم ترين آن «آناهيتا»(الهه آب) در منطقه «راوند» است، آب در کوزه مي‌ريزند و به تعداد اعضاي خانواده خود (يا جايي که آن دختر براي آن خانواده «ورمزي» يا خوش‌قدم است)، سنگ سفيد در کوزه مي‌اندازند.

تا قبل از ورود «ورمزي» به منزل، کسي حق ندارد در منزل را باز کند و کسي را به خانه راه دهد، تا اينکه «ورمزي» وارد خانه مي‌شود و آب را در اطراف خانه مي‌پاشد. مردم مهديشهر نوشيدن اين آب را تبرک و عاملي براي سلامتي جسم و روح مي‌دانستند و هنوز نيز به اين موضوع اعتقاد دارند. بر اين اساس، مراسم «ورمزي» در اولين روز سال سنگسري نيز اجرا مي‌شود.

اين تقويم چند روز دارد و آيا ساير روزها نيز داراي اسامي خاصي است؟

اين تقويم داراي 12 ماه و هر ماه 30 روز است و هر روز نيز اسم خاص خودش را دارد. روز اول «ورمز» (اهورامزدا) و آخرين روز ماه نيز «انيران» (فروغ يا روشنايي بي پايان) است. در طي 30 روز نيز چهار بار نام خدا تکرار مي‌شود.

يکي از روزها (روز شانزدهم ماه سنگسري) به نام روز دوستي است و هنوز هم سنگسري ها اعتقاد دارند انسان‌ها نبايد بيشتر از 30 روز با يکديگر قهر باشند و در روز دوستي براي صلح کردن از هم پيشي مي‌گيرند.

مردم اين منطقه مانند مردم ساير مناطق ايران، زماني که نام روز با ماه يکسان مي‌شد، آن روز را جشن مي‌گرفتند و يکي از اين جشن‌ها «جشن تيرگان» است که در آن، ماه تير به تقويم سنگسري با روز تير تقاطع مي‌يابد. در اين جشن، غذايي داراي 13 نوع ماده غذايي از محصولات سنگسر تهيه مي‌شود و هنوز هم اين جشن برگزار مي‌شود.

در مجموع تقويم سنگسري متعلق به قسمتي از ايران باستان به مرکزيت مهديشهر کنوني و مناطق عشاير سنتي که ايل سنگسري تردد يا ييلاق و قشلاق مي‌کردند و از شرق ايران زمين تا غرب و از شمال تا کوير مرکزي که عشاير در اين مسير کوچ و زندگي مي‌کردند، است و جزو تقويم هاي مردمي يا رسمي بوده است.

نام ماه‌ها در تقويم سنگسري شامل 1- مس مُ:ماه بزرگ،2- دمُ 3- گوجو: مهيا شدن براي کوچ ييلاقي4- نوسال ما: آغاز سال جديد کاري براي توليد فراورده‌هاي دامي 5- سيام: وابستگي زندگي به ماه سياه (گوسفند) 6- کورچ: بازگشت از ييلاق 7- اوريا 8- تيرمُ: جشن تيرگان 9- مردال مُ: (مردال به معني مرده است و ماهي که در آن پيران مي ميرند)10- شرور مُ 11- ميرونه مُ و 12- آونه مُ است. با گذشت هر 4 سال يکروز تحت عنوان «کبيسه» به آخر سال افزوده شده و بدين‌ترتيب اين گاه‌شماري با گردش سال شمسي مطابقت مي‌کند.

نام روزها در گردش ماه‌هاي تقويم سنگسري شامل 1 - ورمز، روز دختران ورمز، 2- بهمن، روز انديشه پاک، 3- ارديبهشت روز بهترين راستي 4 - شهريور، شهريار نيرومند 5 - اسفندارمز، روز فروتني 6 - خرداد، روز تندرستي 7 - مرداد، روز جاودانگي 8 - دي باذر، روز آفريدگار 9 - آذر، آتش افروغ، 10- آبون، هنگامه آب 11 - خور، روز آفتاب 12 - مه، ماه آسمان، 13 - تير، ستاره باران 14- گوش، زندگي يا هستي 15 - دي به مهر، روز آفريدگار 16 - مهر، روزدوستي 17- سروش، روز فرمانبرداري 18- رشن، روز دادگري 19- فروردين، نيروي پيشرفت 20 - بهرام، روز پيروزي 21- رام، شادماني 22- باز باد 23 - دي بدين، روز آفريدگار 24 - دين، روز وجدان 25 - آراد، دارايي يا سرمايه 26 - اشتاد، روز راستي 27 - آسمون، روز آسمان 28 - زامياد، روز زمين 29- مارسفند، روز گفتارنيک 30 - انيران، روز روشنايي بي پايان.

براي ثبت اين تقويم چه فعاليت‌هايي توسط شما انجام شده است؟

در سال 1380 اين تقويم در کتابخانه ملي به شماره 7948 ثبت شد؛ ثبت آن بايد پنج سال به طور متمادي تمديد شود و معترض نداشته باشد. در طي پنج سال به محتويات اين تقويم افزوده شد و پس از پنج سال مجوز چاپ تقويم توسط وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي نيز صادر شد و براي سه سال اين تقويم به صورت محدود چاپ شد و بيشتر بين مردم مهديشهر براي دريافت نظرات مردمي توزيع شد و در حال حاضر داراي مجوز چاپ دائم است. البته با همکاري اداره کل ميراث فرهنگي استان سمنان، زمينه ثبت اين تقويم به عنوان يکي از آثار معنوي استان سمنان در فهرست آثار ملي کشور نيز فراهم شد و اين تقويم به ثبت ملي رسيد.

قدمت اين تقويم چگونه محاسبه شده است؟

اين تقويم داراي 3 هزار و 410 سال قدمت است و مبدا آن، ورود آريايي‌ها در يک‌هزار و 400 سال قبل از ميلاد به اين منطقه است. آريايي‌ها پس از ورود به اين منطقه نام «دِ»را براي آن انتخاب مي‌کنند و البته «د» نه به معناي قريه و روستا، بلکه به معني محل شور و مشورت سران قبايل و محل سکونت «صابئين» است.

صابيئن گروهي بودند که قبل از ورود آريايي‌ها در اين منطقه زندگي مي‌کردند و عده‌اي معتقدند اين گروه ستاره پرست و عده‌اي نيز مي گويند جز موحدين بوده‌اند؛ در مجموع به دليل اين‌که اطلاعات کاملي در رابطه با تاريخ زندگي صابئين در سنگسر در دست نيست، آغاز سال سنگسري از زمان ورود آريايي‌ها انتخاب شده است.

يکي از خصوصيات صائبين که در تاريخ آمده، اين است که به انتهاي ماه‌هاي خود کلمه «مُ» را اضافه مي‌کردند و هنوز هم به 8 ماه از 12 ماه سنگسري کلمه «مُ» اضافه مي‌شود.

«مُ» به چه معناست؟

«مُ» يعني ماه، اسامي ماه‌ها مثل «مس مُ» (ماه بزرگ)؛ مشخص است که قبل از ورود آريايي‌ها مردمي در اين منطقه زندگي مي‌کردند و فرهنگ آنها باقي مانده است اما اسم شهر مشخص نيست.

در سالهاي بعد گروه دوم آريايي‌ها مقارن با 144 قبل از ميلاد وارد اين منطقه مي‌شوند، گروه دوم اکثرا کشاورز بودند و در منطقه مهديشهر و در جزين کنوني ساکن مي‌شوند اما بخشي از گروه اول در اين منطقه ساکن شده و عده‌اي نيز به ساير نقاط ايران کوچ مي‌کنند.

گروه سوم آريايي‌ها، «سکاها» هستند که 129 قبل از ميلاد وارد اين منطقه مي‌شوند، آنها مردماني خشن و جنگجو بودند که در زمان بسيار کم، نيمي از ايران را تحت سلطه خود درمي آورند؛ فردوسي نيز در شاهنامه بارها از قوم «سکساران» ياد مي‌کند.

نام سنگسر چه زماني متداول شد؟

زماني که سکاها وارد اين منطقه مي‌شوند، ارکان حکومتي شهر را به دست مي‌گيرند و اسم شهر را نيز به «سکسار» يا «سکسر» تغيير مي‌دهند. بعد از مدتي که ايران ايالتي مي‌شود، اين منطقه جز ايالات سکسار مازندران مي‌شود.

اما با ورود اسلام به ايران، قوم سکاها در مقابل اسلام ايستادگي مي‌کنند و به همين دليل مسلمانان سران قوم را دستگير و در «کافر قلعه» که در حال حاضر جز آثار باستاني منطقه محسوب مي‌شود، تبعيد و مردم منطقه را مسلمان مي کنند. جالب است بدانيد که سکاها در کافر قلعه، اولين لوله کشي زيرزميني را توسط تکه‌هاي سفال به وجود آورده بودند که هنوز بقاياي سفال‌ها قابل مشاهده است.

سکسار چطور به سنگسر تغيير نام يافت؟

برخي از مورخان گفته‌اند که به دليل مقاومت سکاها در مقابل اسلام، اعراب اين منطقه را به عنوان «سرسگ» تعبير کردند. عده‌اي نيز معتقدند انتخاب اين نام عمدي نبوده و اعراب با شنيدن نام «سکسر» تصور کرده‌اند که نام اين منطقه «سرسگ» است و از آن به عنوان «راس الکلب» ياد کردند.

در کتاب‌هاي پس از اسلام به قلعه‌هاي زيرزميني «راس الکلب» اشاره شده است، اما اين نام تا مدت زيادي دوام نمي‌آورد و تا قبل از پيروزي انقلاب اسلامي نام اين منطقه به «سنگسر» تغيير مي‌کند و پس از انقلاب نيز نام اين منطقه «مهديشهر» مي‌شود.

در روند جمع آوري اين تقويم با چه مشکلاتي مواجه بوديد؟

تعداد کمي به من تهمت يهودي و زرتشتي بودن زدند و نسبت به اين‌که نام اين گاهشمار، تقويم سنگسري است معترض بودند، اما تاريخ هر دوره با پسوند همان دوره شناسايي مي‌شود. من مهديشهري و شيعه هستم و ارادت خاصي به امام عصر(عج) دارم؛ اين تقويم را متعلق به مهديشهر کنوني که در مقطعي خاص سنگسر ناميده مي‌شد، مي‌دانم، اما مهم اين است که نام اين تقويم سنگسري است و پيشينه تاريخي پشت اين نام با تقويم 3 هزار و 400 ساله همخواني دارد.

نيت، کمرنگ کردن نام مهديشهر نيست بلکه بررسي و ثبت واقعيت‌هاي تاريخي آن است. البته ذکر اين نکته خالي از لطف نيست که سنگسري‌ها در گذشته سه نوع تقويم داشتند، يکي تقويم سنگسري عمومي است که همه مردم استفاده مي‌کردند و همين تقويم سنگسري تاريخي است.

دومين نوع تقويم، «تقويم خراجي» است و در اين تقويم شروع سال از ابتداي تابستان که سال اقتصادي عشاير و زمان برداشت است، آغاز مي‌شود و سال جديد به «نوسال» معروف است و عشاير و کشاورزان بر اساس اين تقويم فعاليت‌هاي خود را انجام مي‌دادند؛ البته قدمت اين تقويم مربوط به زمان‌هاي خيلي دور نيست.

سومين نوع تقويم نيز «تقويم حکومتي» است و با ورود يک «دهبان» به منطقه و از آغاز دوره حکومت وي، اين تقويم آغاز مي‌شد و با رفتن وي و آمدن دهبان بعدي تقويم تغيير مي‌کرد و به نام دهبان جديد زده مي‌شد.

مشوق شما براي جمع آوري اين تقويم چه افرادي بودند؟

بردارم، دخترم و به ويژه همسرم که در اين مدت متحمل سختي‌هاي بسياري شد، زيرا جمع آوري اين تقويم در ابتداي کار براي برخي سنگين بود و نه تنها همکاري نمي‌کردند، بلکه سعي داشتند جلوي کار را بگيرند اما به لطف خدا، نوع برخورد آنها باعث انگيزه بيشتر در من براي ادامه کار شد و باعث شد که کار را قانوني پيش ببرم و به دنبال ثبت تقويم باشم. بنده نيز نسبت به تقويم سنگسري هيچ گونه ادعايي ندارم و فقط براي حفظ آن تلاش کردم.

آيا فعاليت پژوهشي ديگري در دست اقدام داريد؟

بله. حدود 2 تا 3 هزار ضرب‌المثل سنگسري جمع‌آوري کرده و در نظر دارم آن را در قالب کتاب چاپ کنم.

صحبت پاياني

آينده از آن کشوري است که گذشته خود را بشناسد.