آثار و فوائد روزه داری

یکی از فوائد و منافع فرعی روزه داری، که با خودداری از هر گونه خوردن و آشامیدن ارادی، به دست می‌آید، پالایش، پاک سازی و نوسازی در سیستم متابولیک بدن است که سلامتی اندام‌های بدن، به ویژه اندام‌های حیاتی بدن را به دنبال دارد.

روزه داری، یکی از اعمال و مناسک‌های عبادی مسلمانان و تمامی پیروان شرایع الهی در طول تاریخ ادیان توحیدی است! [۱]در میان مناسک و رفتار‌های دینی، روزه داری، تنها عملی است که ماهیتش، جز ترک برخی اعمال نیست؛ یعنی همین که فرد، کار‌های خاصی را، در محدوده زمانی معین، انجام ندهد، روزه داری تحقق یافته است. [۲]هر چند از لحاظ معنوی و سلوک جامع دینی، روزه داری، ظاهری دارد و باطنی و هر کدام از این دو وجهه، آداب و شرایطی، امّا آن چه با افسوس، صورت غالب در سلوک عبادی مسلمانان مورد توجه و عنایت است، همان جنبه ظاهری و ترک خوردن و آشامیدن و لذت جنسی است.

از دیدگاه قرآن حکیم، حکمت اصلی و اساسی وجوب روزه برای مؤمنان، ستیز با خواهش‌های مشروع نفسانی، با هدف رسیدن به تقوا و توانمند شدن در نبرد با خواسته‌های نامشروع است. فردی که با اراده و از روی آزادی و اختیار، برای مدت معینی، از انجام کار‌های حلال و مشروعی که طبیعت حیوانی او با قوت طالب آن است، صرف نظر می‌کند، آرام آرام از لحاظ روانی و شخصیتی، چنان توان مند می‌شود که خواهد توانست در موقعیت‌های گوناگون، از اعمال و رفتار‌های نادرست و نامشروع، خصوصاً گناهان کبیره، پرهیز کرده و از ایمان و کرامت خود محافظت کند. در کنار این حکمت اصلی، حکمت‌های فرعی دیگری نیز وجود دارد که برخی جنبه‌ی جسمی، برخی جنبه‌ی تربیتی و انگیزشی و برخی جنبه‌ی اخلاقی دارند. حکمت‌هایی از قبیل، یادآوری تشنگی و گرسنگی قیامت برای دوری از گناه، همدردی با فقیران و تهی دستان و انگیزه برای یاری آن‌ها و...

یکی از فوائد و منافع فرعی روزه داری، که با خودداری از هر گونه خوردن و آشامیدن ارادی، به دست می‌آید، پالایش، پاک سازی و نوسازی در سیستم متابولیک بدن است که سلامتی اندام‌های بدن، به ویژه اندام‌های حیاتی بدن را به دنبال دارد. [۳]بدن ما برای سوخت و ساز خود از سه منبع عمده، قندها، چربی‌ها و پروتئین‌ها تغذیه می‌کند و هر کدام از این سه دسته و دیگر مواد لازم، مثل ویتامین‌ها و مواد معدنی، نقش مهم و حیاتی در سلامت و بقای حیات نباتی و حیوانی ما دارند. در طول سال، حجم زیادی از غذا‌های متنوع وارد سیستم گوارش می‌شود که بخشی از آن، در طول شبانه روز، پس از عبور از مراحل هضم و جذب، وارد خون شده و توسط سلول‌های بدن به کار گرفته می‌شود. این مواد، یا در چرخه نوسازی سلول‌ها و یا در تولید انرژی برای انجام فعالیت‌های گوناگون بدن به مصرف می‌رسند؛ ولی مقداری، که بیش از نیاز بدن، وارد سیستم شده باشد، یا به صورت نشاسته حیوانی در کبد و ماهیچه‌ها و یا به صورت چربی، در جا‌های مختلف بدن، ذخیره می‌شود. قسمتی از این حجم مواد ذخیره شده برای محافظت از بدن در مواقع گرسنگی لازم و ضروری است، اما بخش زیادی از آن، موجب چاقی و زمینه ساز انواع بیماری هاست. روزه داری یکی از شیوه‌هایی است که علاوه بر تصحیح و اصلاح رژیم غذایی، موجب سوختن حجم زیادی از چربی‌هایی است که بدون مصرف در بدن ما ذخیره شده و می‌توانند عامل بیماری گوناگون شوند.

توجه داشته باشید که مهم‌ترین اندام بدن ما مغز است که همه کارکرد‌های بدنی و روان شناختی ما را مدیریت و کنترل می‌کند. مغز که توده بهم فشرده‌ای از چربی است، تنها با مصرف کلوگز، قادر به فعالیت است؛ یعنی غذای اصلی و یگانه مغز، قند ساده است.

در هنگام روزه داری، به طور طبیعی، قند خون، کاهش می‌یابد و کارکرد‌های مغزی تا اندازه ای، دچار رکود می‌شود. هر چه طول دوره کاهش قند در خون، طولانی‌تر می‌شود، دست رسی مغز، به گلوکز، کم‌تر می‌گردد و ممکن است حالات ناخوشایندی در روان فرد ایجاد شود. این وضعیت، هنگامی که با شرایط و عوامل دیگری همراه شود، شدت بیش تری می‌یابد. عواملی مانند: عادات غذایی نادرست، استرس‌های محیطی (مانند گرمای طاقت فرسا، ترافیک‌های سنگین، ازدحام و شلوغی، سروصدا‌های زیاد...)، تنش‌های میان فردی و زمینه‌های شخصیتی فرد برای پرخاش گری و عصبانیت. بنابراین، عصبانیت، بی حوصلگی، تند مزاجی و احیاناً پرخاش گری، در افراد روزه دار، در ساعات پایانی روز، امری طبیعی است که باید با تمهید شرایطی از شدت و فراوانی آن کاسته شود. در این جا به پاره‌ای از راهکار‌های لازم برای جلوگیری از این مسأله ناخوشایند اشاره می‌شود:

۱. تصحیح عادت‌های غذایی نادرست در طول سال؛ متأسفانه در فرهنگ رفتار غذایی ما ایرانی ها، استفاده مفرط از شیرینی‌ها به خصوص، شیرینی‌های غیر طبیعی و صنعتی، بسیار فراوان است. وقتی در شبانه روز، حجم زیادی از مواد قندی (خصوصاً قند‌های ساده) را وارد بدن می‌کنیم، بدن ما کم کم نه تنها به این مقدار از شیرینی معتاد شده، بلکه روز به روز طالب قند بیش تری می‌گردد. این رفتار غلط غذایی، موجب می‌شود که اگر به خاطر موانعی، از جمله روزه داری، قند مطلوب بدن کاهش یابد، واکنش‌هایی از قبیل: بی حالی، بی حوصلگی، خستگی، عصبانیت و پرخاش گری، بیش‌تر پدید آید بنابراین، افراد باید عادت‌های غذایی زیان بار و نادرست خود را اصلاح کرده تا در هنگام روزه داری، دچار عوارض کاهش قند خون، نشوند.

۲. استفاده از قند‌های ترکیبی و طبیعی در هنگام افطار و سحر، به جای قند‌های ساده و غیر طبیعی؛ عسل، خرما، نان، برنج، میوه‌ها و مغز‌ها بهترین منابع قند‌های ترکیبی اند که فرایند جذب و سوختن آن‌ها در بدن، با کندی بیش تری صورت گرفته و به تدریج وارد چرخه متابولیک بدن می‌شوند و کمک می‌کنند که بدن و سیستم عصبی با کمبود قند مواجه نشود.

۳. پرهیز از عوامل استرس زا، مانند: ماندن در ترافیک سنگین، قرار گرفتن در زیر آفتاب، هوای گرم، سروصدای بیش از حد، کار زیاد، ارتباط‌های تنش زا و در مقابل، استراحت بیش‌تر به خصوص، در ساعات پایانی روز، توصیه می‌شود.

۴. توجه به جنبه‌های معنوی و اخلاقی روزه داری و برنامه ریزی عبادی، در طول شبانه روز، به آرامش بیش‌تر فرد کمک می‌کند. وقتی افراد، فارغ از حکمت‌ها و اهداف معنوی نهفته در روزه داری، صرفاً به روزه، به عنوان ترک اجباری خوردنی‌ها و نوشیدنی‌های مورد علاقه نفس، نگاه می‌کنند، تحمل چنین محرومیت‌هایی سخت‌تر و دشوارتر می‌شود و قرار گرفتن در حالت تعارض میان اجباری که از سوی دین وضع شده و رغبت شدیدی که بدن به خوردن و نوشیدن دارد، فرد را مستعد پرخاش گری و خشونت می‌کند. بنابراین، آمادگی فکری، انگیزشی و برنامه ریزی رفتاری لازم جهت بهره برداری از فرصت معنوی و اخلاقی ماه مبارک رمضان، نه تنها به آرام سازی روزه دار کمک می‌کند، بلکه در رسیدن به ثبات و ریشه دارشدن صفات نیک و خصلت‌های ستوده الهی در شخصیت او مدد می‌رساند.

۵. عصبانیت و تحریک پذیری برخی از افراد به هنگام روزه داری به علت پرخوری آن‌ها به هنگام سحراست، که بدن را در طول روز برای جذب آب فعال و تشنگی را تشدید می‌کند بنابر این، توجه به تنظیم مقدار غذای دریافتی در زمان سحر و افطار و پرهیز از پرخوری لازم است.

۶. گاهی برخی از افراد ممکن است در طول روز دچار حالات ناخوشایندی مثل گرگرفتگی شوند. علت این امر این است که هورمون انسولین و قندخون روزه دار کم و تجزیه چربی‌ها بیش‌تر می‌شود. افرادی که قبل از افطار دچار گرگرفتگی می‌شوند، باید سوخت و ساز و متابولیسم چربی خود را بررسی کنند؛ شاید یکی از علت‌های این مسأله، نخوردن سحری باشد.

منابع جهت مطالعه‌ی بیش تر:

۱. اصفهانی، محمدمهدی، بهداشت تغذیه در روزه داری، تهران: موسسه فرهنگی جهان رایانه کوثر، ۱۳۸۶.

۲. جزایری، غیاث الدین، اعجاز خوراکی ها، تهران: امیرکبیر، ۱۳۹۱.

۳. معظمی، داوود، مقدمات نوروسایکولوژی، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت)، ۱۳۹۰.

۴. تغذیه مناسب در ماه رمضان، تهران: ویستا، ۱۳۹۱.

۵. دریایی، محمد و رسول حیدری، فرهنگ و آداب روزه داری با غذا‌های طبیعی، تهران: سبحان نور، سفیر اردهال، ۱۳۹۱.

۶. حائری روحانی، سید علی، فیزیولوژی اعصاب و غدد درون ریز، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت)، ۱۳۹۰.

۷. کرمانی، محمدصادق، معجزه‌ای برای چاق‌ها و لاغرها، قم: یاس زهرا (س)، ۱۳۸۵.

پی نوشت‌ها

[۱]«یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا کتِبَ عَلَیکمُ الصِّیامُ کما کتِبَ عَلَی الَّذینَ مِنْ قَبْلِکمْ لَعَلَّکمْ تَتَّقُون؛‌ای کسانی که ایمان آورده اید روزه بر شما واجب شده همانطور که بر اقوام قبل از شما واجب شده بود شاید با تقوا شوید.» (بقره/آیه‌ی ۱۸۳)

[۲]ر. ک. توضیح المسائل مراجع تقلید، مباحث مربوط به روزه داری.

[۳]پیامبر اعظم (ص) می‌فرمایند: «صُومُوا تَصِحُّوا؛ روزه بگیرید تا سالم و تندرست بمانید.»

منبع: پایگاه اطلاع رسانی حوزه