از میرزا یحیی مشیرالدوله تا آیت‌الله امامی کاشانی

يكي از مدارس عالي بزرگ و آباد كه در قرون اخير بنا گرديده ، مسجد و مدرسه­ عالي سپهسالار است كه در كنار مجلس شوراي ملي سابق واقع شده و پس از پيروزي انقلاب اسلامي به مدرسه عالي شهيد مطهري تغيير نام داده است.

بناي مدرسه­ عالي شهيد مطهري بوسيله­ ميرزا حسين­خان سپهسالار در سال 1296 هـ . ق(1257 هـ . ش) بر اساس نهاد وقف، بنيان نهاده شده­است و پس از مدتي وقفه در سال 1303 هـ . ق (1261 هـ . ش ) اتمام پذيرفت.

درباره ي مؤسس :حاج ميرزا حسين ­ خان سپهسالار در اواخر سال 1241 هـ . ق در قزوين به دنيا آمد. پدرش ، ميرزا نبي ­ خان ، از رجال دربار قاجاريه و فرزند ابوالقاسم­خان مازندراني بود كه به قزوين آمد و در آنجا سكونت گزيد و بعداً فرزندان او به قزويني اشتهار يافته ­اند .

او كه فرزند ارشد خانواده بوده تحصيلات ابتدائي خود را در قزوين به انجام رساند و به مدرسه­ي دارالفنون تهران راه يافت و زبان فرانسه و علوم رياضي را فرا گرفت و در سال 1255 هـ.ق با سمت منشي­گري به ميرزا باقر ملك­الكتاب سپرده شد و بعد از چند سال نيز به استخدام وزارت خارجه در آمد.ميرزا حسين­خان نزد ميرزا جعفر­خان مشيرالدوله ـ كه يكي از پنج جوان اعزامي به لندن در سال 1230 هـ.ق بود ـ علوم جديد را فرا گرفت و پس از مدتي همراه برادر كوچكش،يحيي، براي تحصيل عازم فرانسه گرديد.

ميرزا حسين ­ خان سپهسالار منظور نظر ميرزا تقي ­ خان اميركبير بوده و تحت تربيت او قرار گرفته ­ است.

با گذشت اندك زماني جهت كفالت امور پدر به ايران مراجعت نمود؛ اين بازگشت مقارن با نخست­وزيري ميرزا تقي­خان اميركبير بود. وي از جانب ناصرالدين­شاه و با صلاحديد اميركبير در سال 1267 هـ.ق به عنوان كارپرداز و نماينده­ي ايران در شهر بمبئي هند مأمور و با سياست و سياستمداران انگليسي آشنا گرديد. اين مأموريت سه سال طول كشيد. وي پس از كشته شدن اميركبير و صدارت ميرزا آقاخان به تهران بازگشت و در سال 1271 هـ.ق مأمور كنسولگري ايران در تفليس شد كه در طي اين مأموريت 4ساله با موقعيت روسيه­ي­تزاري آشنا گرديد. وزيرمختاري در دولت عثماني مأموريت بعدي او بود كه 12 سال به طول انجاميد. او به انجام اصلاحات متناسب با جامعه­ غرب متمايل بود و در زمان مأموريت در دولت عثماني گزارش تحولات را براي دربار مي­فرستاد و اصلاحات را موجب نجات عنوان مي­كرد. وي در سال 1282 هـ.ق به لقب «مشيرالدوله» ملقب گرديد. مشيرالدوله در سال 1285 هـ.ق از مقام وزيرمختاري به «سفارت­كبرايي» ارتقا يافت.

تلاش او در زمان مأموريت بيشتر متوجه حل اختلاف دولت­هاي ايران و عثماني و ايجاد روابط حسنه و تأمين مصالح تجاري بود. در سال 1287 هـ.ق ناصرالدين­شاه را در سفر به عراق و زيارت عتبات عاليات همراهي نمود و شاه به پاس خدماتش در اين سفر او را به «وزارت عدليه» و «وزارت اوقاف» منصوب نمود. مدتي از وزارت مشيرالدوله نگذشته بود كه در سيزده رجب سال 1288 هـ.ق، شاه، با حفظ سمت­هاي پيشين، او را به لقب «سپهسالار اعظم» ملقب و به رياست كل قشون منصوب گردانيد.

سپهسالار با توجه به درخواست شاه اقداماتي را در جهت سازماندهي به انجام رسانيد. چهل و هفت روز پس از انتصاب به رياست كل قشون، سپهسالار به صدارت اعظمي دولت ايران منصوب گرديد.

صدارت اعظمي سپهسالار اخيارات فراواني به او اعطا نمود؛ با استفاده از قدرت فراوان به تأسيس مدرسه، نشر روزنامه، تشكيل دارالترجمه و اصلاح برخي امور دربار اقدام كرد.

براي آشنايي ناصرالدين­شاه با تحولات اروپا و جلب نظر او در سازماندهي امور كشور ايران، بر اساس پيشرفت­ها و مدنيت اروپا، شاه را به مسافرت به آنجا ترغيب كرد و در نتيجه در سال 1290 هـ.ق همراه شاه به اروپا مسافرت كرد كه يكي از نكات البته مبهم و تاريك زمان صدارت اعظمي ميرزا حسين­خان سپهسالار در اين سفر قرارداد معروف «رويتر» است كه امتيازات فراواني را به بيگانگان ميداد كه اين موضوع موجب مخالفت جمعي از علما و روحانيون از جمله «ملاعلي كني» گرديد.به اين ترتيب شاه ناچار به عزل سپهسالار و لغو امتياز شد؛ ولي زماني كه اوضاع آرام گرفت، شاه او را به تهران طلبيد و امتيازات اولش را به او بازگرداند. اين­بار وزارت خارجه به او سپرده شد و پس از يك ماه به رياست كل منصوب گرديد و لقب «سپهسالار» مجدداً به او اعطا گرديد. سپهسالار در سال 1295 هـ.ق براي بار دوم شاه را به اروپا برد. از ثمرات اين سفر مي­توان تصميم شاه را در تنظيم امور وزارتخانه­ها و تجديد وظايف آنان و تشكيل مجلس مشورتي از شاهزادگان و اشراف برشمرد. بدگويي­هاي مخالفان و نارضايتي شاهزادگان از محدوديت­هاي ايجاد شده در قدرت آنها، موجب عزل مجدد سپهسالار و فرستادن او به قزوين گرديد.

شاه در فرماني ميرزا حسين­خان را جهت تسليت قتل الكساندر دوم؛ امپراطور روسيه، و تبريك جلوس الكساندر سوم به سرپرستي هيئتي به سن­پطرزبورگ فرستاد. پس از بازگشت، توليت آستان قدس رضوي و فرمانفرمايي ايالات خراسان و سيستان به او واگذار شد. طرح پرچم سه ­ رنگ با تصوير شير و خورشيد نيز از كارهاي او بوده ­ است.

سرانجام او در 21 ذي­الحجه 1298 هـ . ق در سن 57 سالگي بمرض دردپا و سوءمزاج در مشهد درگذشت. برخي معتقدند كه او مسموم گرديد. سپهسالار را در مقبره­ي خودش در مشهد كه قبلاً آنرا ساخته بود دفن كردند.

به گزارش پارسینه آنچه كه معلوم است سپهسالار بناي مدرسه عالي و مسجد را از دارايي شخصي و عوايد املاك موروثي پدري ساخته و موقوفاتي براي مصارف و مخارج دائمي و حفظ رقبات آن بر طبق وقف ­ نامه تعيين كرده ­ است. ميرزا حسين ­ خان سپهسالار اين وقف ­ نامه را در هفتم شوال 1297 هـ . ق نوشت و در مجلسي با حضور روحانيون معروف زمان در خانه­ي خويش كه بعد از مشروطيت به مجلس شوراي ملي تبديل گرديد ، صيغه­ي وقف را جاري كرد.

اين مسجد ومدرسه­ عالي دو وقف ­ نامه دارد ، يكي مختصر و ديگري مفصل. وقف ­ نامه­ي مختصر كه در كتيبه­ي صحن مدرسه­ي عالي نوشته شده از قسمت بدنه­ي چپ آن ايوان شروع و به بدنه­ي راست آن ايوان منتهي مي ­ شود. اما وقف ­ نامه­ي تفصيلي كه اصلِ نخستِ خطي آن مسجل و ممهور به مهر اسمي «سپهسالار حسين» است ، به صورت كتابچه اي مشتمل بر 79 صفحه با خطي خوش و نثري شيوا و كاغذي مرغوب و همانطور كه ذكر شد در سال 1297 هـ . ق به دستور حسين ­ خان سپهسالار تنظيم گشته ، در كتابخانه­ خطي مدرسه­ي عالي نگهداري مي ­ شود. وقفنامه­ي تفصيلي چهار فصل دارد كه تبيين اعضاء ، تعزيه ­ داري و اطعام و امتحان دانش ­ آموختگان و… فصلهاي اول تا چهارم آنرا تشكيل مي ­ دهند. در صفحه­ي آخر اين وقف ­ نامه سجلات و مهر مرحوم واقف همراه با مهرهاي علما آمده است.

در اين وقف ­ نامه شكل ­ گيري يك مدرسه­ي عالي و مسجد و كتابخانه پيش ­ بيني شده ­ است. تعداد و نقش متولي ، ناظر مطيع ، مدرسان و موضوع درس آنان شامل معقول ، منقول ، رياضي ، مقدمات و ادبيات ، همچنين حكيم ­ باشي، مستوفي، ضابط موقوفات ، كتابدار، خوشنويس ، واعظ ، قاري ، مكبر ، مؤذن ، چراغچي و دربان و خادم همه به دقت تعيين شده ­ است.

بر اساس وقف ­ نامه­ مدرسه­ عالي ، امر توليت مادام ­ الحياة با خود سپهسالار بوده اما در عين حال وي براي آنكه تا زنده است از گزند درباريان در امان باشد، توليت را در زمان حيات خود به شاهزاده اعتضادالسلطنه، وزير علوم واگذار نمود. بعد از سپهسالار، حاكم عصر، متولي آن محسوب مي ­ شود كه به پاس حفظ احترام حاكم، مقرر شده كه حاكم عصر هركه را كه صلاح بداند از جانب خود به نيابت توليت منصوب كند. اما از سال 1309 شمسي نيابت توليت به وزيران فرهنگ وقت واگذار شد. بعد از تعطيلات شهريور 1320 شمسي امور مدرسه ­ي عالي دچار ركود شد تا اينكه در سال 1328 شمسي دانشگاه اسلامي در اين مدرسه تشكيل گرديد. پس از شكل ­ گيري نهادهاي آموزش عالي در كشور، اين مدرسه­ي عالي به دانشكده­ي معقول و منقول وابسته به دانشگاه تهران تحول يافت.

بعد از وفات سپهسالار، افراد زير به ترتيب نيابت توليت يا سرپرستي يافتند:

1. ميرزا يحيي خان مشير الدوله، برادر سپهسالار، تا سال 1309 هـ . ق متصدي كارفرما بود.

2. غلامعلي امين همايون، نخستين كسي كه از طرف ناصرالدين شاه به نيابت توليت معين شد.از 1309 تا 1313 هـ . ق.

3. ميرزا ابوالفضل كلانتر تهراني. از 1313 تا 1316 هـ . ق.

4. موثق الملك سيد علي بن حسين لواساني، وزير صندوقخانه، 1346 هـ . ق.

5. حاج ميرزا كاظم تبريزي، از علماي تبريز و داماد مظفرالدين شاه، از 1316 تا 1324 هـ . ق.

6. حاج سيد جواد ظهيرالاسلام، از 1324 تا 1327 هـ . ق.

7. صدورالدوله، از 1327 تا 1329 هـ . ق.

8. عبدالحسين ظهير همايون، پسر صدرالدوله، 1329 هـ . ق.

9. مشير اكرم، فرزند ميرزا موسي وزير، رجب و شعبان 1329 هـ . ق.

10. عبدالعلي نجم الدوله، از 1329 تا 1330 هـ . ق

11. سيد حسن مدرس، از 1330 تا 1332 هـ . ق.

12. موثق الملك لواساني (براي بار دوم)، 1332 هـ . ق.

13. سيد جواد ظهير الاسلام (براي بار دوم)، از 1332 تا 1334 هـ . ق.

14. آقا مير محمد (محسن) صدر العلماء ، پسر سيد محمد باقر، از 1335 تا 1366 هـ . ق.

15. لطفعلي خان قوام السلطنه، 3 ماه از 1336 هـ . ق.

16. سليمان خان عضدالملك، از 13336 تا 1337 هـ . ق.

17. قوام السلطنه (براي بار دوم)، از 1338 تا 1339 هـ . ق.

18. موثق الدوله، 1339 هـ . ق.

19. حاج شيخ محمد معروف به ابن الشيخ، از 1339 تا 1340 هـ . ق.

20. موثق الملك (براي بار سوم)، 1342 هـ . ق.

21. ظهيرالاسلام (براي بار سوم)، از 1342 تا 1344 هـ . ق.

22. سيد حسن مدرس (براي بار دوم)، از 1344 تا 1347 هـ . ق.

23. صادق مستشارالدوله، از 1347 تا 1349 هـ . ق.

24. از بهمن سال 1349 هـ . ق. مطابق با سال 1309 هـ . ش، تا شهريور 1322 هـ . ش، دو وزير فرهنگ وقت، نايب ­ التوليه بوده ­ اند. علي ­ اصغر حكمت اولين آنان بود كه در شهريور 1312 هـ . ش، توليت مدرسه­ي عالي را بر عهده گرفت و در پنجم شهريور 1322 هـ . ش ، محسن صدرالاشراف، وزير دادگستري به نيابت توليت مدرسه­ي عالي منصوب شد.

25. ظهيرالاسلام (براي بار چهارم)، از 1325 تا 1329 هـ . ش.

26. سيدالعراقين، 1329 تا 1330 هـ . ش.

27. مسعود كيهان، از 1330 تا 1334 هـ . ش.

28. ظهيرالاسلام (براي بار پنجم)، از 1334 تا 1340 هـ . ش.

29. پس از پيروزي انقلاب اسلامي به حكم امام خميني(ره) مدرسه­ عالي سپهسالار به عنوان يك دانشگاه علوم اسلامي معتبر با نام مدرسه­ي عالي شهيد مطهري(ره) زير نظر آيت ­ الله امامي كاشاني به فعاليت خود ادامه داد و به همت ايشان تا به امروز اين مسجد و مدرسه­ عالي فعاليت خود را گسترش داده است.

در اين بنا امر بهره ­ گيري از علوم جديد در پيشبرد معارف اسلامي پايه ­ گذاري شد و در اين راه كوشش ­ هاي استاداني نامدار چون محمدكاظم عصار ، بديع ­ الزمان فروزان ­ فر و بسياري از فرزانگان معاصر به ياد ماندني است.

اين مدرسه­ عالي در ابتدا به مدرسه­ي ناصريّه ­تهران موسوم بوده. اولين فعاليت­هاي آموزشي مدرسه­عالي در سال 1313 ق. و با حضور 50 طلبه، به همت ميرزا ابوالفضل مجتهد كلانتر تهراني آغاز شد.

اما چندي نگذشت جريان به توپ بستن مجلس(1323ق) كه در آن صدماتي نيز به بناي مدرسه­ي عالي وارد شد، آن را به صورت تعطيل درآورد. اين وضعيت تا سال 1327ق ادامه يافت تا اينكه حاج صدرالدوله امور مدرسه­ي عالي را به روال عادي بازگرداند. در سال 1304ش آيت­الله شهيد سيد حسن مدرس برنامه­اي جامع را در سطحي گسترده در مدرسه­ي عالي به اجرا درآورد و پنج سال بعد(1309ش) كه علي­اصغر حكمت عهده­دار امور مدرسه­ي عالي گرديد و دانشكده­ي معقول ومنقول را در آن راه­اندازي كرد. چندي بعد نيز مؤسسه­ي وعظ و خطابه در مدرسه­ي عالي شروع به كار كرد اما جريانات سال 1320ش امور مدرسه­ي عالي را بار ديگر مختل كرد.

در سال 1322ش توليت جديد مدرسه­ عالي، محسن صدر(صدرالاشرف)، مدرسه­ عالي را با نام دانشگاه روحاني مجدداً راه­ اندازي كرد.

با روي كار آمدن سيدالعراقين(1329ش) مدرسه­ي عالي رونق بيشتري گرفت و به مدرسه­ عالي سپهسالار تغيير نام يافت. در اين دوره بسياري از مباحث علمي و مذهبي راديو با اتصال به دستگاه راديويي تهران از طريق مدرسه­ي عالي توليد و پخش مي­شد.برخي از سخنراني­هاي وعّاظ معروف مانند راشد، صدر بلاغي و محمدتقي فلسفي در راديو از اين مجموعه است.

.

نكته­ قابل ذكر و جالب در مورد مسجد و مدرسه­ي عالي اينكه در سالهاي قديم، بازاري بود كه كسبه­ي دوره­گرد، هنگام ماه مبارك رمضان در آن مي­گستردند و پس از افطار گروه گروه مردم براي خريد راهي صحن حياط اين مسجد مي­شدند و همچنين دوخت «پيراهن مراد» توسط زنان در مسجد و مدرسه­ي عالي، رايج بود كه به قصد تقرب در ماه­هاي محرم و صفر دوخته مي­شد و صداي چرخ­هاي خياطي مستقر شده در اين مسجد، براي اهالي اين محل بسيار گوشنواز بود.

مسجد و مدرسه­ي عالي شهيد مطهري(سپهسالار) امروزه به لحاظ حجمي و عملكردي در ارتباط با مجلس، بخشي از مجموعه ساختمانهاي حكومتي ـ مردمي به شمار مي­رود؛ چنانكه اين ارتباط دروني از ابتدا نيز در فلسفه­ي شكل­گيري ساختمان­ها وجود داشته كه باني همگي آنها مرحوم ميرزا حسين­خان سپهسالار بوده است. اكثر مراسم مهم مذهبي، حكومتي و فرهنگي در اين مسجد و مدرسه­ي عالي برگزار مي­شود و به اين اعتبار مي­توان آن را بنايي يادماني دانست كه در تحولات سياسي يكصد سال اخير مطرح و تأثيرگذار بوده است.

سوابق سیاسی آیت الله محمد امامی کاشانی از این قرار است:

نمايندگي مردم كاشان در اولين دوره­ي مجلس شوراي اسلامي

· امام جمعه موقت تهران از 1359 تاکنون

· رياست ديوان عدالت اداري

· عضو شوراي نگهبان(به مدت 18 سال)

· عضو مجمع تشخيص مصلحت نظام( از ابتدای تاسیس تاکنون)

· نمايندگي مردم تهران در مجلس خبرگان رهبري در سه دوره­ متوالي