پایان نوعثمانی‌گرایی در سیاست خارجی ترکیه

به گزارش «پارسینه» ، طی چند روز، اردوغان گامی مهم برای ترمیم وضعیت خارجی ترکیه برداشت. ابتدای این هفته ترکیه از برقراری دوباره رابطه با اسرائیل خبر داد. روابط آنکارا و تل آویو در بهار سال ۲۰۱۰ و پس از آن که کشتی ترکیه ای حامل کمک های انسان دوستانه به غزه هدف حمله نیروهای اسرائیلی قرار گرفت و طی آن ده تبعه این کشور کشته شدند به تیرگی گرایید.

ترکیه برای از سر گیری روابط سیاسی سه شرط عذرخواهی رسمی اسرائیل، پرداخت غرامت و پایان محاصره غزه را خواستار شده بود. در مقابل اسرائیل نیز بر محدود شدن فعالیت اعضای حماس در ترکیه اصرار داشت. نتیجه مذاکرات بی سر و صدای دو طرف پذیرش دو شرط نخست ترکیه بود و به نظر می رسد شرط سوم که تا کنون عملی نشده، در کوتاه مدت نیز به نتیجه نرسد.

در اقدامی دیگر، آن گونه که دفتر رییس جمهوری روسیه اعلام کرده است، اردوغان در نامه ای به پوتین با ابراز تاسف نسبت به کشته شدن خلبانان روسی توسط یک جنگنده ترک و همدردی با خانواده های آنان، رسما از روسیه عذرخواهی کرده و آمادگی خود برای بهبود روابط با این کشور را اعلام کرده است تا این قائله را پس از هفت ماه خاتمه دهد.

اگرچه ابراهیم کالین، سخنگوی دفتر ریاست جمهوری ترکیه گفته در این نامه عذرخواهی صورت نگرفته است، اما با توجه به رویکرد تازه ترکیه، بعید به نظر می رسد اردوغان در این مورد کوتاهی کرده باشد.

علت این تغییر رویکرد چه می تواند باشد؟

اردوغان که طی سال های زمام داری خود به گواه بسیاری از کارشناسان به دنبال احیای نوعثمانی گرایی در سیاست خارجی و ایفای نقشی فعال در منطقه بوده است، اکنون با محدودیت های این رویکرد در منطقه پرچالش و پرهزینه خاورمیانه روبه رو شده و تلاش می کند با تن دادن به واقعیت، کشورش را از فشارهای فزاینده ای که با آن روبه رو است نجات دهد.

ترک ها که انقلاب در کشورهای عربی را فرصتی برای نقش آفرینی خود یافتند و تلاش کردند خود را الگوی دموکراسی در کشورهای اسلامی معرفی کنند، از این خیزش ها طرفی نبستند. محمد مرسی مدت چندانی بر سر کار نبود و با کودتای سیسی علیه او، ترکیه به نشانه اعتراض روابط خود با مصر را قطع کرد. در مورد سوریه نیز آنها امیدوار بودند با سقوط بشار اسد ایران به شدت تضعیف شود و با روی کار آمدن دولتی سکولار بتوانند جای ایران را در سوریه بگیرند. از این رو تا جای ممکن به حمایت از هر گروهی که مخالف اسد بود پرداختند. نتیجه اما چندان خوشایند نبود. سال ها هزینه نظامی و غیرنظامی برای سرنگونی دولت سوریه، از یک سو سیلی از آوارگان سوری را روانه ترکیه کرد و از سوی دیگر تیغ دو لبه تروریست های داعش را به سمت مردم و دولت برگرداند، ضمن این که حضور نیروهای ایرانی و حزب الله لبنان در سوریه شدت یافت و کنترل صحنه نبرد با داعش در عراق و سوریه به دست فرماندهان ایرانی افتاد.

سرشاخ شدن با روسیه و ساقط کردن هواپیمای نظامی این کشور که طی چند دهه گذشته برای نخستین بار توسط یک عضو ناتو رخ می داد نیز ثمری جز کاهش شدید درآمدهای آنکارا از بازار مواد غذایی روسیه و محدودیت ورود گردشگران روسی که به سالی 3 میلیون نفر می رسیدند، به همراه نداشت.

در کنار قطع رابطه سیاسی با اسرائیل و مصر و اعمال تحریم های اقتصادی از سوی روسیه، شناسایی کشتار ارمنی ها در طول جنگ جهانی اول به عنوان نسل کشی در پارلمان آلمان و اظهار نظر دوباره پاپ که او هم این حادثه را نسل کشی خوانده بود باعث شد از نقطه نظری نمادین نیز آسیبی جدی به پرستیژ ترکیه وارد شود.

با در نظر گرفتن چنین شرایطی احتمالا بتوان تغییر نگاه اردوغان را درک کرد. رهبری حزب عدالت و توسعه که در سال های نخستین سکانداری ترکیه به دنبال توسعه طلبی سیاسی در آن سوی مرزها و با نمایش هایی چون ساخت «کاخ سفید» هزار اتاقه با هزینه 350 میلیون دلار به دنبال احیای نمادین شکوه امپراتوری عثمانی بود، اکنون با اثر متقابل سیاست های خود رو به رو شده است. بی نتیجه بودن این سیاست در خارج از مرزها و زیان های امنیتی (بمب گذاری های استانبول و درگیری با کردها)، اقتصادی (تحریم های روسیه و کاهش ورود گردشگران) و اجتماعی (ورود مهاجران سوری و اختلافات داخلی) در داخل باعث شده تا رهبران آنکارا تحولی مهم در سیاست خارجی خود را دنبال کنند.

آشتی همزمان با اسرائیل و روسیه نشان دهنده آن است که اردوغان مایل نیست با گرایش به یک طرف دعواهای خاورمیانه خشم دیگری را برانگیزد. او پیش از اعلام رسمی برقراری ارتباط با اسرائیل، با محمود عباس و خالد مشغل گفتگو و بر حمایت از آنها تاکید کرد تا فلسطینی ها را نرنجاند. تقویت رابطه با روسیه نیز مستلزم همکاری بیشتر با این کشور و ائتلاف روسیه- ایران- سوریه در جبهه نبرد با داعش و دیگر مخالفان اسد خواهد بود. به این ترتیب می توان امیدوار بود عقلانیتی عملگرایانه بر سیاست خارجی آنکارا حاکم شود.