آیین پر رمز و راز "زار" در جنوب ایران + تصاویر

تحریریه پارسینه | زار یک آیین درمانی است که در گستره­ای وسیع و میان اقوام گوناگون، از آسیای مرکزی تا شمال و شرق افریقا، یعنی از سواحل جنوبی ایران، بخش عرب نشین جنوب خلیج فارس، عراق، یمن، تا اتیوپی، زنگبار، مصر و سودان شناخته شدده­است و اجرامی­شود.

در ایران، زار تنها در حاشیه­ ی جنوبی، یعنی سواحل خلیج فارس و برخی مناطق در جنوب شرق دیده­ می­شود و در هیچ یک از مناطق دیگر ایران شناخته ­شده­ نیست. به همین دلیل بسیاری از پژوهشگران بر این باورند که زار آیین ِمهاجری است که توسط مهاجران ِافریقایی در ایران رواج پیداکرده­ است.

اما با وجود ویژگی­های بارز فرهنگ ِافریقایی در زار ِ جنوب ایران، بسیاری از نشانه­ ها حاکی از حضور ریشه ­های ایرانی و بین­ النهرینی در این آیین هستند. برخی از این نشانه­ ها به دوران مهرپرستی و عصر تمدن کوشانیان در منطقه­ ی شرقی و شمالی فلات ایران برمی­گردد، که در طی چند مقاله­، این نشانه­ ها را بررسی خواهیم کرد.

باورمندان به زار، اهل هوا ، زاری (جمع : زاری­ها، زاریان) یا بادی نام دارند. در جهان­بینی این مردمان، جهان به سه بخش تقسیم می­شود : آسمان یا جهان متعالی که مامن ایزدان و خدایان است، جهان فرودست که جایگاه اجنه و اهریمنان است و بخش میانی، قلمرو انسان­ها و موجوداتی اثیری­ای به نام باد، باد سرخ یا زار است که می­توانند نیک سرشت یا اهریمن صفت باشند، چرا که قلمرو آنها جایی است میان دو نهایت نیک و بد.

این بادهای نیک و بد، سیال هستند و به چشم آدمی دیده نمی­شوند، در برخی صفات از انسان نیرومندترند و در برخی دیگر ناتوان. به اعتقاد زاریان، جهان انسان­ها به تمامی، توسط بادها احاطه شده­ است و آنها می­توانند به دلایل مختلف روح و جسم آدم­ها را تسخیر کنند. حسد، کینه، مشاجره، بی مهری، نیاز، خودنمایی، فقر، درماندگی و بی­ پناهی ... می تواند عامل تضعیف روح آدمی و تسخیر جسم ناتوان او توسط بادها بشود.

کالبدی که توسط بادها تسخیر شده­باشد، بیمار و دردمند می­شود و این بیماری­ها خود را در اشکال مختلف از جمله افسردگی، کاهلی، ناباروری، دردهای بی دلیل در بدن، جنون و آشفتگی و ... نشان می­دهند. به عبارت دیگر به اعتقاد زاری­ها، بیماری نشانه­ای از ضعف انسان و تسخیر شدن او توسط بادها است. آنها معتقدند تنها راه ِدرمان این دردها، نواختن موسیقی زار و برگزاری مراسم آیینی است.

بادها نیز مانند انسان­ها بی­شمارند و برحسب معیارهای ِمشخصی مانند اصل و نسب، مذهب، خواسته­ ها و گاه جوهر ذاتی خود، در دسته­ بندی­های مشخصی قرارمی­گیرند. مهم­ترین معیار دسته­ بندی بادها در جنوب ایران، معیار مذهب است.

در باور زاری­های این منطقه بادهای نامسلمان و افریقایی که معمولا خواسته­های نامعقول دارند و نذورات و قربانی­های نامتعارف طلب می­کنند، زار نامیده می­شوند، در حالی که بادهای مسلمان و عرب مشایخ نام­دارند.

این بادهای مسلمان با اصلیت عرب معمولا خواسته­ های معقول دارند. در مقابل این دو دسته، دسته­ی سومی از بادهای مسلمان و مصری بوده که نوبان نام دارند وجه تمایز اصلی آنها با دو گروه دیگر موسیقی و حضور یک ساز بسیار کهن به نام تنبیره­ نوبان در اجرای موسیقی است.

اجرای مراسم آداب و تشریفات بسیار دارد و در شرایطی خاص و از پیش تعریف شده برگزار می­شود؛ به این معنی که برگزاری زار زمان، مکان و دلیل مشخصی باید داشته ­باشد : تنها در زمان بیماری و مراجعه­ ی یک فرد بیمار، درمحلی به نام میدان، درسه­ شنبه شب، به قصد درمان بیمار برگزارمی­شود و معمولا از سه تا پنج روز طول می­کشد.

رنگ­ها­، خوراک­، عطرهای مختلف، حرکات، موسیقی و غیره، همگی تعاریف مشخص و ضوابط بسیار قانونمندی داشته و مجموع آنها زیر نظر یک فرد کاردان به نام بابازار یا مامازار در کنار هم قرارمی­گیرد.

در چند روز پی در پی، با نواختن موسیقی ِ ویژه و ایجاد فضای ذهنی متفاوت برای فرد بیمار، باد در مجلس حاضر می­شود، کالبد تطهیر شده­ ی بیمار را تسخیر می­کند، فدیه و قربانی و ریحان و نذری دریافت کرده و در ازای این همه، با به حرکت در آوردن کالبد بیمار و فاش کردن نام خود، با بیمار پیمان دوستی می­بندد و بیماری را از جان او می­زداید.

از این پس فرد به جرگه­ ی زاریان پیوسته و با به جای آوردن آداب خاص سلامت خود را در مقابل باد مذکور به دست می­آورد.این مجموعه آداب و ایین­ های مختلف، هر یک به تنهایی قابل تحلیل و بررسی است و رویکردهای بسیار متفاوتی را در شناخت این آیین به ظاهر ساده و نمایشی طلب می­کند.