ما و ناسیونالیسم ایرانی؛مشکل از کجاست؟

آن مقدار که من از تاریخ این دیار می دانم تا پیش از ورود ما به دوره مدرنیزاسیون پهلوی خبری از قومیت گرایی نیست و اگر هست چندان قابل توجه نیست. در طول تاریخ بسیاری از سلسله های پادشاهی ایران از ترکان بودند سلسه هایی همچون غزنویان، سلجوقیان، خوارزمشاهیان، تیموریان، افشاریان و صفویان.

در مورد صفویان چه قائل به اصالت ترکی آنان باشیم چه آنان را ترکیزه شده بداینم در هر صورت در زمان تاسیس و شروع سلسه پادشاهی صفویه، آن ها ترک بودند. اما در تمام سلسه های پادشاهی مختلف از هر قوم و زبان، زبان اول و رسمی کشور، زبان فارسی بوده است. و در هیچ دوره ای، هیچ پادشاهی دعوی قومیت گرایی نداشته است.

البته دعوی شعوبی گری در بین برخی جریان ها ی فعال در عرصه قدرت مطرح بوده اما این دعوی نیز در تقابل با بیگانگان مهاجم خارج از حوزه تمدنی ایرانی بوده است.

مشروطه را نیز از آن یک قوم خاص همچون قوم فارس نبوده بلکه از نواحی مختلف کشور در مشروطه حضور داشتند بعنوان مثال بدون وجود مشروطه خواهان آذربایجان معلوم نبود مشروطه ای به یادگار بماند. جالب است توجه کنیم که مردمان منطقه قفقاز نیز نقش قابل توجهی در مشروطه داشتند.

نقطه آغاز تفکرات قومیت گرایی را در پیوند با ناسیونالیزم پهلوی باید جستجو کرد. در زمانی که برای اولین بار مفهوم ملیت (nationality) وارد این بوم رنجور شد و تفکر امت و اسلام به مانع پیشرفت و ترقی معرفی شد.

روشنفکران پیام آور دیکتاتور مصلح همراه با ابداع باستان گرایی و دمیدن در آن بعنوان بدیل هویت مسلمانی، تعریفی مضیق از ملیتی که آرمانش می پنداشتند ارائه کردند.

اینان ملیت ایرانی را مساوی با زبان فارسی و فارس بودن معرفی کردند. از آن جهت که ایرانیت را با فارس بودن متعین می دانستند و این در عمل به معنای تحدید جغرافیای ملیت آرمانی بود لاجرم در بومرنگ متنوع ایرانی، برخی یعنی فارس زبان ها را ایرانیان اصیل و ایرانی تر خواندند و دیگر اقوام را اقوام چسبیده و ایرانیان بلعرض. درست در همین نقطه که کسانی خود را چکیده آریایی ایرانی می خواندند رقیب همزاد این پان گرایی متولد شد.

این رقیب همزاد در صورت پان ترکیسم، پان کردیسم، پان عربیسم و دیگر پان های لاغر تر و کم بضاعت تر ظهور پیدا کرد.

انقلاب اسلامی که هویت خود را در پشت کردن به تمامیت تعینات سلطنت پهلوی می دید و سودای اسلامیت در سر داشت، ملیت را در ذیل امت تعریف کرد و تعیّن خویش را در امت اسلام می دانست اما از دهه دوم انقلاب به این سمت برخی سیاستمدرانش هویت اسلامی را مانع خود می دیدند و برخی با وجود پافشاری بر هویت اسلامی در حل تنازعات مذهبی خود را ناتوان می دیدند با هم هم سو شده رایت ملیت برافراشتند.

غفلت مهم در این میان این بود که پیوند قومیت گرایی با ناسیونالیزم را نمی دیدند و در نتیجه این خود به رقیبی برای نه فقط انقلاب اسلامی بلکه تمامیت بومرنگ متنوع ایران تبدیل شد.

اگر وضعیت فعلی را مطلوب نمی دانیم باید به مولفه ای بازگشت کنیم که تعین هویت جمعی این بومرنگ متنوع ایران به آن است. آنگونه که قبل از ظهور ناسیونالیزم در این وادی همه ما خود را در ذیل امت تعریف می کردیم . اگر نمی خواهیم خود را در این مرز سیاسی گرفتار ببینیم و با دیگر ملل و مستضعفین عالم دیگریت و بیگانگی نداشته، تعامل داشته باشیم نیز لاجرم تعیّنی جز امت نمی یابیم.

بعنوان یک انسان مدرن گریزی از ملیت نداریم اما می توانیم ملیت خود را در ذیل امت تعریف کنیم که لاجرم ارزش از آن اموری است که قابل انتخاب است نه اموری که جبر طبیعت بر ما نهاده است.
اخلاق امت اخلاق برادری است هر که در هر رنگ و نژاد و مکان که باشد اگر اهل حق طلبی و عدالت خواهی است با هم برادریم اگر چه مام میهن جغرافیایی مان متفاوت باشد.

محمد بیدار مشهدی