شهید مطهری: سخنگوی دین باشید نه دلال شخصیت ها

تردیدی نیست که «گفتار» نسبت به «نوشتار» تأثیر مهمتری بر نهان انسان دارد و گاه این تأثیر بر نفوس می تواند اعجاب برانگیز باشد که فرمود: «ان من الکلام لسحر» همانطور که «سحر و جادو» خرق عادت به حساب می آید چه بسا یک سخن و یک کلام هم مستمع خود را مسحور خویش نماید.

استاد مطهری در اهمیت نقش سخنوران می نویسد:

«مُبلّغ از مرجعیت کمتر نیست».(مجموعه آثار 17/412)

و در بیانی دیگر بر این باور است که:

«مقام منبر از مقام قلم بالاتر است و از شأن ائمه بوده والبته در روزگار ما برعکس شده»(همان3/327)

اهمیت سخنرانی در این نکته مهم نهفته است که یک مُبلّغ و سخنران دینی در مقابل سه جریان مهم قرار می گیرد که باید با هنرمندی و تلاش ماهرانه بتواند پیروزمندانه از پشت تریبون یا بالای منبر پایین آید:

اولاً در طول سخنرانی با روح و روان مردم مواجه بوده و در تماس است.

ثانیاً در اطراف خویش جریانات مختلف اجتماعی را می بیند که نباید از آنها غافل باشد

و ثالثاً مسئولیت تبیین حقائق بلند آسمانی که در آیات قرآن و احادیث نقش بسته را به عهده دارد.

اگر سخنرانان ،امروزه بتوانند در این سه میدان مهم نقش آفرینی داشته باشند آنگاه غیر از نمره قبولی آنان در حوزه خطابه و تبلیغ قطعاً شاهد تغییرات ژرفی در ساختار مذهبی-فرهنگی جامعه دیده خواهد شد.

خطابه دارای اقسام گوناگونی است که یک خطیب ماهر و مؤثر اول باید جایگاه خود را در یکی از این اقسام پیدا کند و بعد طبق موازین و شرائط آن اقدام به سخن و خطابه کند تا مؤثر قرار گیرد.

قسم اول «خطابه تسکینی» :

در این نوع از سخنرانی ،سخنران در وادی موعظه و رهنمون های اخلاقی قدم برداشته تا بتواند در کمال آرامش و متانت مخاطب را به شرائط درونی­اش متوجه و آگاه سازد تا خود او در پی جبران قصور یا تقصیر خویش برآید. بزرگانی مانند شیخ جعفر شوشتری و سید مهدی قوام و شیخ عباس قمی در این قرن اخیر از این سنخ خطیبان بودند که گاه پای منبرشان برخی به حالت بی هوشی می رفتند. این گروه، اقتداء کنندگان بحقی بشمار می روند که در مسیر خطابه های حضرت امیر (ع) قدم برداشتند و حال و هوای مواعظ نهج البلاغه را زنده می کردند.

اجازه دهید اعتراف کنیم که در این بخش دست ما خالی شده و ازآن موعظه ها و موعظه گران امروز نقشی بر کتابهای تاریخ و شرح حال شخصیت هاباقی مانده!

ای کاش در حوزه های علمیه، «درس های اخلاق» جدی و موثری بود که شاگردان آن محضرها ، خودموعظه کنندگان موثری برای عموم مردم در سطح کشور می بودند، بله ای کاش ...

قسم دوم خطابه «خطابه تحریکی» :

خروجی این سنخ از سخنرانی ها حرکت و تلاش و قیام است که نمونة این خطابه ها ، بعد از بخش مهمی از نهج البلاغه ، می تواند خطابه ها و سخنرانی های امام حسین (ع) را مثال زد. البته روشن است که حرکت مستقیم و مؤثر در این بخش در گرو شرائط یعنی بایدها و نبایدها خاص بخود است که اشارتی به آن خواهیم داشت.

قسم سوم «خطابه تعلیمی» :

این قسم از دو قسم قبل بیشتر مورد توجه بوده است و این نوع از خطابات و سخنرانی ها در ذیل آیه «ادع الی سبیل ربک» (نحل / 125) به «حکمت» و «جدال احسن» تعریف شده.

بدیهی است که خطیب بدین معنا که بنای نقش آفرینی در این بخش را دارد باید خود «کلاس دیده» و «پای درس استاد زانو زده» باشد و در بخش های اعتقادی و مبانی دینی مبتدی بحساب نیاید.

استاد بزرگوارمان آیت الله حسن زاده آملی سقف مرتفع این حوزه را در اطلاع اجمالی از یک دوره تفسیر قرآن مانند «تفسیر صافی» مرحوم فیض و مطالعه یک دور کامل یکی از جوامع روائی به مانند «الوافی» می دانست و بر آن اصرار می ورزید.

در همین حوزه از خطابه بوده که حتماً شنیده­اید سخنوران جامعه دینی یا «مجتهد» بودند یا «قریب الاجتهاد». اگر چنین باشد هیچ گاه سخن سُست و منبر بی پایه و اساس در سطح جامعه دیده نمی شود در نتیجه سخنرانی ها تبدیل به کلاس درس و تعلیم می شود و وقتی آن گفتارها تبدیل به نوشتار شود مانند آثار استاد مطهری می شود که سال های سال مورد عنایت و استفاده خواهد بود.

امّا بایدها و نبایدهای سخنرانیها

1)خلوص و نه فلوس

ضرورت نخست برای هر مُبلّغ دینی «اخلاص» است چرا که یک مُبلّغ و خطیب مذهبی چیزی غیر از واسطه خالق و مخلوق نیست و برای تأثیربر مستمعین، اکسیری بالاتر از «خلوص نیّت» نمی شناسیم. این بخش آنچنان مهم است که مرحوم حاجی نوری در کتاب «لؤلؤ و مرجان» و نیز عارف بزرگ مرحوم ملکی تبریزی در کتاب «المراقبات» نوشتار گرانسنگی ارائه نموده­اند که استفاده از آن برای همة خطباء دینی ضروری است.

در مقابل ابن «باید» یک «نباید» قرار دارد که هم برای خود شخص خطیب و هم برای مؤمنین بسیار مخاطره آمیز است و آن توجّه به منافع دنیوی که احیاناً از کنار سخنرانی ها می تواند ظهور و بروز داشته باشد میباشد مانند «شهرت» یا «ثروت و پول».

بقول استاد مطهری:

«عیب بزرگ خطابه و منبر در عصر ما این است که حرفه و کسب است». (یادداشتها3/325)

جای بسی حیرت و تأسف است که گاه می شنویم تبلیغ دینی نردبام رسیدن به مسئولیت های سیاسی ـ اجتماعی می شود یا مُبلّغ (به اصطلاح دینی) قبل از ایراد سخنرانی برای دریافت وجه یا وجوه «شماره حساب بانکی» ارائه می کند!!

آیا این قماش از سخنرانان سخنگوی دین­اند؟!

2)زبان تکریم و نه تکفیر

«باید» دیگر برای سخنرانان و مبلّغان که از متن صریح قرآن استفاده می شود «زبان ادب» است: «قولوا قولاً لیناً» (طه / 44)

امام علی (ع) راه صحیح انتقال فقه و علم را در ادب ارزیابی و معرفی فرمود:

«ممن ینبغی ان یفقه و یؤدب و یعلم و یدرب ...» (نهج البلاغه / 238)

و حضرت باقر (ع) ادب گفتاری راعنصری اصلی و کلیدی یک «فقیه و عالم» می داند:

«انا لا نعد الرجل فقیهاً عالماً حتی یعرف لحن القول» (الحیاة 2/241)

لذاست که علامه طباطبائی بر این باور است:

«اول واجب بر مبلّغان ادب است». (المیزان 14/155)

نقطه مقابل این «باید»، «نبایدی» بنام سوء ادب و زبان خشن و آزار دهنده قرار دارد که گاه زبان به «بی ادبی و فحاشی» باز می شود و گاه به «نفرین و لعن» و گاه دیگر به «تکفیر و تفسیق»و امام (ره)از آن، تعبیر به «لسان لجن» نموده.

فریاد استاد مطهری از دست آن دسته از مبلغان و سخنرانانی بلند است که از قدرت دین سوء استفاده می کنند و زبان به:

«هو و تکفیر بر علیه دیگران باز می کنند بزرگترین ضرب بر پیکر دین و مذهب به سود مادیگری وارد می کنند». (مجموعه آثار 1/491 ـ یادداشت 2/328)

اینان همان متهتک هائی هستند که رسول معظم اسلام (ص) فرمود: کمر مرا شکسته­اند. (امالی صدوق / 168) و اینان بجای «ادع الی سبیل ربک ...» که عقل و موعظه و زیبا گفتاری است «ادع الی السیف» هستند که زبانشان شمشیر برّانی است که بر شاه رگ ایمان و معرفت مردمان مؤمن می نهند و خلاصه اینان می خواهند به گمان توهمی خویش «برای خاطر دین، بی دینی کنند» و بقول آقای مطهری "مگر می شود"؟! (مجموعه آثار استاد مطهری 16/111 و 180)

3)سخن گوی دین ونه بلندگوی اشخاص و اصناف

«باید» دیگر در مقام سخنوری و تبلیغ دینی شناخت و توجه به مسئولیت و رسالت خویش است که همه سخن در آیه جمع است:

«الذین یبلغون رسالات الله یخشونه و لا یخشون احداً الا الله» (احزاب / 39)

به این معنا که مُبلّغان واقعی فقط و فقط به «مسئولیت الهی» خویش می اندیشند و به احدی توجه نداشته و هیچ گاه «زید و عمرها» نمی توانند مبداء اراده و نقش آفرینی­اشان باشند.این مُبلّغان واقعی دین هادی اجتماع و پیشرو در اهداف بلند الهی هستند و از آن رهگذر که همه همّ و غم­شان شناخت و ادای مسئولیت خویشتن در راستای تبیین معارف و بیان مسئولیت ها و نیازهاست و بس (ر.ک:یادداشتها استاد مطهری 10/281 - 3/324 به بعد)

آنانیکه از اهداف دنیوی مانند «ساخت و پاخت ها» و یا تبلیغ «زید و عمروها» فارغ گشته­اند می توانند با شامه قوی خود حوادث آینده را پیش بینی و حوادث جاری را بخوبی رصد کنند و با یک رواشناسی و جامعه شناسی دقیق، بهترین ها را در جهت تقویت ایمان و معرف به جامعه عرضه کنند.

درست برعکس، کسانیکه «سخنگوی دین» بودن رابه «بلندگوی زید و عمر» تبدیل نموده و از بدبختی های مسلمین در غلفت بسر می برند و برای ادامه خواب زدگی خود و تخدیر و اماته دیگران متوسل به تقویت جهات عوامّی مردم بوسیله نقل قصه های غیرواقعی یا نقل خواب های عجیب و غریب همراه با گریه های دروغین شده! و متاسفانه یک دفعه می شوند «خطیب شهیر اسلام»!! .

اینان کسانی هستند «دلّال شخصیت ها» ویا «سینه چاکان احزاب و باندهای سیاسی» میشوند.

این عبارت مهم استاد مطهری را ملاحظه نمایید:

بطوریکه برای شخصیت های روحانی و یا سیاسی و یا بازاری و حتی برای یک صاحب رساله ... منبر را مرکز دلّالی شخصیت ها و اغراض خصوصی قرار می دهند و بسیار خیانتکارند (یادداشتها استاد مطهری 3/349)

چرا که با اجتماع مصانعه (بازی) کردند تا «نام و نان» شان برقرار باشد و مبادا «مریدها یا مرادها» ناراضی شوند (یادداشتهای استاد مطهری 1/263)

جالب اینجاست همین گروه «واعظ السلاطین و خطیب الامراء و مبلغ الرؤسا» در کوچکترین نارسائی احتمالی در راستای اجرای منویات یا نافرمانی مختصر نسبت به همان سلاطین و امراء و رؤسا،لکه قبیح و چرکینی بر دامن آنان شده و سریعا به «زباله غیر باز یافت» تبدیل میگردند!

جماران - حجت الاسلام هادی سروش - استادسطح عالی حوزه علمیه قم