ارگ بهارستان بیرجند، باغ زرشکی در دوران افشاریه

ارگ بهارستان بیرجند که با نام باغ زرشکی نیز شهرت دارد یکی از آثار ارزشمند تاریخی این شهر در استان خراسان جنوبی است. بنا را می‌توان یکی از بزرگ‌ترین و شکوهمندترین باغ‌های ایرانی به شمار آورد که در تاریخ ۲۵ اسفند ۱۳۷۹ با شماره ثبت ۳۶۸۳ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. اما متاسفانه مانند بسیاری دیگر از بنا‌های با ارزش تاریخی ارگ بهارستان بیرجند نیز از آسیب‌ها در امان نمانده و قسمت زیادی از آن توسط نهاد‌های مختلف ویران شده است و امروز خرابه‌ای نیمه ویران از آن باقی مانده است که البته بازهم تماشای آن خالی از لطف نیست. با ما همراه شوید تا با هم به بازدید این اثر به جا مانده از دوران افشاریه برویم.

ارگ بهارستان بیرجند یا همان باغ زرشکی در دوران افشاریه و حدود سال‌های ۱۲۰۵ یا ۱۲۰۶ هجری قمری ساخته شد و تاریخی پر فراز و نشیب را پشت سر گذاشته است و یکی از نماد‌های تاریخ ماندگار و شکوهمند خراسان جنوبی است که با وجود پیشینه تاریخی اکنون حال و روز خوشی ندارد. گفته می‌شود که زمانی لطفعلی خان زند و همراهانش به اینجا پناه آوردند و مدتی را در آن سپری کردند. ارگ بهارستانی بیرجند زمانی هم متعلق به امیر علم خان فرزند امیر علم خان اول بوده است.

ویژگی‌های بنا

ساختمان اصلی ارگ بهارستان بیرجند هشت ضلعی است که طبقه اول شامل حجره‌ها و اتاق‌هایی جداگانه و مخصوص سربازان و ماموران دولتی بوده و طبقه دوم شامل دالان مرکزی دایره شکلی است که درآن راهرو‌هایی ساخته شده و راه دسترسی به سایر بخش‌ها هستند. در این طبقه محل‌های مخصوص برای روشن کردن مشعل‌ها و همچنین تیرکش‌هایی جهت دیده بانی، مشرف بر تمام قسمت‌های ارگ مشاهده می‌شود. نمای بیرونی بنا دارای تزیینات آجرکاری با زره‌های هندسی شبیه به بنا‌های دوره زندیه در شهر شیراز می‌باشد. برج اصلی بنا با آجرکاری به شیوه رگچین و از نوع طرح لوزی و به صورت نقش برجسته مزین شده است. ایـن شیـوه آجـرکاری از ویژگی‌های دوره زندیه است.

اصلی‌ترین بخش اختصاص به فضای شاه نشین دارد که با تزئینات گچبری و آیینه کاری زینت داده شده است. اتاق شاه نشین علاوه بر فرم خاص معماری خود، مشرف بر کشتزار‌ها و عنابستان‌های نزدیک و باغ بهارستان بوده است. کاخ مرکزی آخرین طبقه احداث شده در ارگ بهارستان بیرجند است که به فرم چند ضلعی با نورگیر‌هایی گوناگون بنا شده است.

بخشی از قلعه به صورت دفاعی ساخته شده است که دارای یک عدد برج و حصاری است که از مصالح خشت و گل ساخته شده است و آسیب‌های زیادی به دلیل عوامل جوی به آن وارد شده است که باعث شده نتوان درکی از پلان و طرح بنا به دست آورد، اما وجود برج بزرگی در جنوب غرب آن نشان دهنده کاربری دفاعی آن است و این احتمال را ممکن می‌سازد که بخشی از دیوار دفاعی شهر یا شهربند بوده است.

ارگ حیاط اندرونی و حجره‌های اطراف آن قسمت دیگری از ساختمان است که بعد از احداث مدرسه شوکتیه که برای پسران بود، این بخش از ارگ را به مدرسه دختران اختصاص دادند و نام مدرسه را نسوان گذاشتند. مدرسه نسوان بخش شامل بخش بزرگی از شمال مجموعه بیرجند می‌شود که داخل آن یک صحن بزرگ به مساحت ۱۲۰۰ متر مربع قرار دارد و در کنار آن اطاق‌ها و حجره‌های احداث شده اند، این قسمت دیرتر از سایر بخش‌های مجموعه ساخته شده است و زمان احداث آن به دوران قاجار باز می‌گردد.

مدرسه نسوان از لحاظ معماری کاملا قابل شناسایی بوده و فضا‌های آن از سلامت بیشتری برخوردار است. ویژگی عمده مدرسه نسوان جایگاه شاخص فرهنگی آن است، به گونه‌ای که یکی از نخستین مراکز آموزش دخترانه در ایران است که علوم و فنون جدید را آموزش می‌داده است.

وضعیت امروزی ارگ بهارستان بیرجند

بی توجهی مسئولان میراث فرهنگی در حفظ و مرمت این بنای با ارزش تاریخی موجب شده تا روز به روز بر تخریب این بنا افزوده می‌شود و هیچ گونه اقدمی برای مرمت آن از سوی میراث فرهنگی و سازمان مالک باغ صورت نمی‌گیرد. متاسفانه سال‌ها قبل از شناسایی و ثبت آن در فهرست آثار ملی بخش وسیعی از آن توسط نهاد‌های مختلف دولتی و نیمه دولتی مجزا شد و آنچه از این باغ باشکوه باقی مانده کوشکی نیمه ویران و فضا‌های مخروبه است.

یخش اصلی حیاط داخلی و اتاق‌های اطراف یا کاملا تخریب شده اند و یا در معرض تخریب هستند. گفته می‌شود که امروز تبدیل به آغلی برای گوسفندان و انبار ضایعاتی مثل کارتن و مصالح ساختمانی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان جنوبی شده اند.

این اتفاق در حالی است که در مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان جنوبی گفته با اشاره به اینکه این اثر تاریخی در سال ۸۵ از سوی بنیاد مستضعفان تحویل میراث فرهنگی شده که نسبت به مرمت و حفاظت از آن اقدام کنند، تصریح کرد:، اما متاسفانه تاکنون هیچ گونه اقدام مرمتی قابل توجه‌ای صورت نگرفته است. چندین سال است که این بنای ارزشمند تاریخی برای احیا و مرمت تحویل اداره کل میراث فرهنگی شده، اما متاسفانه به انباری برای مصالح و نخاله‌های ساختمانی تبدیل شده است.

البته همچنان ادامه داد که: از زمانی که مجموعه بنا تحویل میراث فرهنگی شده است اقدامات حفاظتی و استحکام بخشی جهت جلوگیری از گسترش تخریب‌ها صورت گرفته است هر چند این اقدامات در مقایسه با میزان نیاز بنا و تا تکمیل عملیات مرمتی فاصله زیادی دارد، اما اقدام مهمی در راستای جلوگیری از فرسایش و نابودی ساختمان بوده است.

متاسفانه امروز شاهد آثار باستانی زیادی هستیم که به دلیل بی توجهی‌های زیاد در حال ویرانی هستند و یا کاملا نابود شده اند. امیدواریم در آینده نزدیک از چنین آثار ارزشمندی بهتر نگهداری شود و بتوان به عنوان سرمایه‌های تاریخی ملی از آن‌ها استفاده کرد.
آدرس: ایران، خراسان جنوبی، بیرجند، خیابان منتظری، محدوده کوچه پست قدیم

منبع: الی گشت