.svg)
چرا «نزله و زکام» مادر بیماری‌ها نامیده می‌شود؟
پارسینه: در این مطلب ضمن بررسی انواع "نزله و زکام" به این سؤال پاسخ داده شده که چرا در طب سنتی از نزله و زکام به‌عنوان "امّ الامراض" یا مادر بیماری‌ها یاد می‌شود
در سخن پزشکان ایران و سرزمین‌های اسلامی، خروج ترشحات فرود آمده از سر از طریق بینی، «زکام» نامیده می‌شود، همین ترشحات اگر از پشت حلق فرو بریزند به بیان حکیمان «نزله» نام می‌گیرند.
نزله و زکام براساس سبب‌شناسی حکما، به هشت گونه تقسیم می‌شوند؛ نکات زیادی در تطبیق‌دهی و تناظر اقسام «زکام و نزله» با بیماری‌هایی مانند سرماخوردگی یا نازوفارنژیت، سینوزیت، و رینیت آلرژیک وجود دارد که در این نوشتار نمی‌گنجد، اما صرفنظر از جزئیات تخصصی، توجه به یک نکته بسیار ضروری است:
اصل بسیار مهم و تعیین‌کننده در درمان همۀ اقسام هشتگانۀ زکام و نزله، این است که نخست گرم یا سرد بودن ترشحات از هم افتراق داده شود و براساس این افتراق، رویکرد درمانی درست و سودمند انتخاب شود.
با چه معیار‌هایی می‌توان نزله و زکام گرم را از نزله و زکام سرد افتراق داد؟ اکنون این معیار‌ها را بررسی می‌کنیم:
معیار‌های بالینی افتراق گرمی از سردی در نزله و زکام
مادۀ نزله و زکام بر اساس چند ویژگی قابل تقسیم‌بندی و افتراق است:
۱. قوام ترشحات (رقیق یا غلیظ بودن ترشحات)
۲. رنگ ترشحات (بی‌رنگ، سفید، خاکستری، زرد، سبز، و طیف‌های بینابینی)
۳. تاثیر حسی ترشحات بر مخاط حلق یا بینی (مانند سوزش و خارش و گزش در بینی و حلق)
۴. همراهی با نشانه‌های گرمی یا سردی در سر و صورت و چشم
۵. تغییرات صدا (خشونت صدا، گرفتگی صدا، تودماغی شدن صدا...)
۶. علایم سیستمیک (مانند تب)
۷. علایم ویژۀ دیگر در زبان، نبض، و ادرار
بیماران به‌شرط توجه و آگاهی از بدن خود، می‌توانند برخی از معیار‌های بالا را تشخیص دهند و تا زمان مراجعه به طبیب، دستکم از درمان‌های گیاهی نادرست و زیان‌آور خودداری کنند.
این ویژگی‌ها نشانۀ گرمی ترشحات است:
۱. رقیق و آبکی بودن ترشحات
۲. بی‌رنگی یا زرد بودن ترشحات
۳. ایجاد خارش، سوزش و گزش در مخاط بینی و راه‌های هوایی
۴. پیدایش سرخی چشم و چهره همراه با احساس حرارت در آن‌ها
در این حالت، باید دارو‌هایی استفاده شوند که کیفیت و قوام ترشحات نزله و زکام گرم را اعتدال ببخشد یعنی هم از تندی و گرمی ترشحات بکاهند و هم آن‌ها را قدری غلیظ‌تر کنند تا از تشدید عوارض و ورود و نفوذ این ترشحات به اعضای دیگر بدن جلوگیری شود.
به یاد داشته باشید که نفوذ ترشحاتِ رقیقِ سوزان به مجاری گوش، راه‌های تنفسی و بافت ریه، دستگاه گوارش، نیام‌های عضلات مجاور دستگاه تنفس و ستون فقرات، عامل بسیاری از ابتلائات بعدی شمرده می‌شود و از همین رو بوده است که حکما، زکام و نزله را «مادر بیماری‌ها» (امّ الامراض) می‌دانستند.
مصرف گیاهان دارویی با طبیعت گرم در درمان نزله و زکام گرم، زیان‌آور شمرده می‌شود؛ برخی از گیاهان و غذا‌های نامناسب در درمان زکام و نزلۀ گرم عبارت‌اند از:
- آویشن شیرازی
- مرزنجوش
- سیر و پیاز تند
-زنجبیل و دارچین
- غذا‌های پرادویه و تند
برخی از خوراک‌های مناسب برای کاهش علایم نزله و زکام گرم و پیشگیری از عوارض بعدی آن از این قرارند:
ـ. آش جو یا سوپ جو همراه با ماش و عدس و گشنیز و آلوبخارا (و البته بدون شیر و قارچ)
ـ. خوراک آب‌پزی شامل کدوی سبز، باقلا، لوبیاسبز، به، نخود سبز، گشنیز و آلوبخارا همراه با مقدار اندکی ادویه
ـ. عناب یا شربت آن
ـ. خیساینده ـ. دمنوش سرد شدۀ گل بنفشه، یا گل پنیرک، یا گل و ریشۀ خطمی
ـ. لعاب بهدانه
ـ. ماءالشعیر طبی (با ماءالشعیر‌های موجود موجو در بازار کاملا متفاوت است)
ـ. عسل‌آب رقیق و گرم (یک لیوان) همراه با آب ِ. یک عدد لیموی تازه (بصورتی که نه بسیار ترش باشد و نه بسیار شیرین)
ـ. زرده تخم مرغ عسلی
در حالت تب بالا همراه با علایم عفونت میکروبی ممکن است مصرف آنتی بیوتیک ضروری باشد؛ این امر بویژه درباره خردسالان و سالخوردگان و کسانی که نقص سیستم ایمنی دارند بسیار جدی‌تر است.
تشخیص و درمان برونشیت، سینوزیت، پنومونی، فارنژیت... باید با ملاحظات خاص توسط طبیب حاذق با رویکرد تلفیقی انجام شود و آنچه گفته شد برای درمان جامع، به هیچ وجه کافی نیست.
مجید انوشیروانی؛ متخصص طب سنتی ایران
نزله و زکام براساس سبب‌شناسی حکما، به هشت گونه تقسیم می‌شوند؛ نکات زیادی در تطبیق‌دهی و تناظر اقسام «زکام و نزله» با بیماری‌هایی مانند سرماخوردگی یا نازوفارنژیت، سینوزیت، و رینیت آلرژیک وجود دارد که در این نوشتار نمی‌گنجد، اما صرفنظر از جزئیات تخصصی، توجه به یک نکته بسیار ضروری است:
اصل بسیار مهم و تعیین‌کننده در درمان همۀ اقسام هشتگانۀ زکام و نزله، این است که نخست گرم یا سرد بودن ترشحات از هم افتراق داده شود و براساس این افتراق، رویکرد درمانی درست و سودمند انتخاب شود.
با چه معیار‌هایی می‌توان نزله و زکام گرم را از نزله و زکام سرد افتراق داد؟ اکنون این معیار‌ها را بررسی می‌کنیم:
معیار‌های بالینی افتراق گرمی از سردی در نزله و زکام
مادۀ نزله و زکام بر اساس چند ویژگی قابل تقسیم‌بندی و افتراق است:
۱. قوام ترشحات (رقیق یا غلیظ بودن ترشحات)
۲. رنگ ترشحات (بی‌رنگ، سفید، خاکستری، زرد، سبز، و طیف‌های بینابینی)
۳. تاثیر حسی ترشحات بر مخاط حلق یا بینی (مانند سوزش و خارش و گزش در بینی و حلق)
۴. همراهی با نشانه‌های گرمی یا سردی در سر و صورت و چشم
۵. تغییرات صدا (خشونت صدا، گرفتگی صدا، تودماغی شدن صدا...)
۶. علایم سیستمیک (مانند تب)
۷. علایم ویژۀ دیگر در زبان، نبض، و ادرار
بیماران به‌شرط توجه و آگاهی از بدن خود، می‌توانند برخی از معیار‌های بالا را تشخیص دهند و تا زمان مراجعه به طبیب، دستکم از درمان‌های گیاهی نادرست و زیان‌آور خودداری کنند.
این ویژگی‌ها نشانۀ گرمی ترشحات است:
۱. رقیق و آبکی بودن ترشحات
۲. بی‌رنگی یا زرد بودن ترشحات
۳. ایجاد خارش، سوزش و گزش در مخاط بینی و راه‌های هوایی
۴. پیدایش سرخی چشم و چهره همراه با احساس حرارت در آن‌ها
در این حالت، باید دارو‌هایی استفاده شوند که کیفیت و قوام ترشحات نزله و زکام گرم را اعتدال ببخشد یعنی هم از تندی و گرمی ترشحات بکاهند و هم آن‌ها را قدری غلیظ‌تر کنند تا از تشدید عوارض و ورود و نفوذ این ترشحات به اعضای دیگر بدن جلوگیری شود.
به یاد داشته باشید که نفوذ ترشحاتِ رقیقِ سوزان به مجاری گوش، راه‌های تنفسی و بافت ریه، دستگاه گوارش، نیام‌های عضلات مجاور دستگاه تنفس و ستون فقرات، عامل بسیاری از ابتلائات بعدی شمرده می‌شود و از همین رو بوده است که حکما، زکام و نزله را «مادر بیماری‌ها» (امّ الامراض) می‌دانستند.
مصرف گیاهان دارویی با طبیعت گرم در درمان نزله و زکام گرم، زیان‌آور شمرده می‌شود؛ برخی از گیاهان و غذا‌های نامناسب در درمان زکام و نزلۀ گرم عبارت‌اند از:
- آویشن شیرازی
- مرزنجوش
- سیر و پیاز تند
-زنجبیل و دارچین
- غذا‌های پرادویه و تند
برخی از خوراک‌های مناسب برای کاهش علایم نزله و زکام گرم و پیشگیری از عوارض بعدی آن از این قرارند:
ـ. آش جو یا سوپ جو همراه با ماش و عدس و گشنیز و آلوبخارا (و البته بدون شیر و قارچ)
ـ. خوراک آب‌پزی شامل کدوی سبز، باقلا، لوبیاسبز، به، نخود سبز، گشنیز و آلوبخارا همراه با مقدار اندکی ادویه
ـ. عناب یا شربت آن
ـ. خیساینده ـ. دمنوش سرد شدۀ گل بنفشه، یا گل پنیرک، یا گل و ریشۀ خطمی
ـ. لعاب بهدانه
ـ. ماءالشعیر طبی (با ماءالشعیر‌های موجود موجو در بازار کاملا متفاوت است)
ـ. عسل‌آب رقیق و گرم (یک لیوان) همراه با آب ِ. یک عدد لیموی تازه (بصورتی که نه بسیار ترش باشد و نه بسیار شیرین)
ـ. زرده تخم مرغ عسلی
در حالت تب بالا همراه با علایم عفونت میکروبی ممکن است مصرف آنتی بیوتیک ضروری باشد؛ این امر بویژه درباره خردسالان و سالخوردگان و کسانی که نقص سیستم ایمنی دارند بسیار جدی‌تر است.
تشخیص و درمان برونشیت، سینوزیت، پنومونی، فارنژیت... باید با ملاحظات خاص توسط طبیب حاذق با رویکرد تلفیقی انجام شود و آنچه گفته شد برای درمان جامع، به هیچ وجه کافی نیست.
مجید انوشیروانی؛ متخصص طب سنتی ایران
منبع:
خبرگزاری تسنیم
ارسال نظر