سینمای کودک؛ از جشنواره‌های جهانی تا توسعه‌ی فرهنگ

دکتر مریم سلیمی- نویسنده و پژوهشگر فرهنگ و هنر جشنواره‌ی بین‌المللی فیلم کودک و نوجوان تنها محمل نمایش فیلم‌ها نیست؛ این جشنواره‌ها در بهترین شکل خود «آزمایشگاهِ اجتماعی» هستند که در آن تصویرِ کودک، روایت‌های ملی، و زبانِ فرهنگیِ یک جامعه در برابر نگاه جهانی آزموده و بازتولید می‌شوند. رشد سینمای کودک، وقتی در بسترِ شبکه‌ای از جشنواره‌ها، تبادل خلاق و آموزشِ مخاطبان نوجوان قرار می‌گیرد، فراتر از سرگرمی می‌شود و تبدیل به موتورِ تولید و انتقالِ فرهنگ می‌شود.

یک پرسش ساده اما سرنوشت‌ساز وجود دارد: چگونه نمایش یک قصه‌ی ساده برای کودکان، می‌تواند در بلندمدت بر «بازتولیدِ فرهنگی» و «تصویرِ ملی» تأثیر بگذارد؟ پاسخِ کوتاه این است: از طریق سه کانالِ هم‌پوشان — بازنمایی[1]، مشارکت مخاطب [2]و دیپلماسی فرهنگی[3] . فیلمی که نقش‌ها، ارزش‌ها و زبانِ یک جامعه را برای کودک بازنمایی می‌کند، بخشی از آن فرهنگ را در ذهنِ نسلِ نو شکل می‌دهد؛ وقتی این بازنمایی در جشنواره‌های بین‌المللی گردش کند، آن تصویر وارد عرصه‌ی جهانی و تعاملِ میان‌فرهنگی می‌شود.

نخست، بازنمایی: مطالعات معاصر در حوزه‌ی سینمای کودک نشان می‌دهد که فیلم‌های کودک ابزارِ انتقالِ پویایِ هنجارها و روایت‌های ملی‌اند. پژوهشگرانِ مطالعات کودک و رسانه گفته‌اند که کودکان مخاطبانی فعال‌اند که معنا می‌سازند و برداشت‌های فرهنگی‌شان از تصاویرِ رسانه‌ای در تجربه‌های روزمره شکل می‌گیرد. بنابراین تولیدِ فیلم‌هایی که خلاقانه و حساسیت‌مندانه به هویت‌های محلی بپردازند، می‌تواند به حفظ و بازآفرینیِ عناصر فرهنگِ ملی کمک کند؛ به‌ویژه اگر با آموزش و گفتگو (کارگاه های آموزشی) همراه شود.

دوم، مشارکتِ مخاطب: یکی از نکات تمایزِ جشنواره‌های کودکِ موفق مانند “Giffoni”  مشارکتِ فعال نوجوانان در داوری، نقد و گفتگو است. در “Giffoni “، بخش‌های ویژه‌ای برای حضورِ کودکان و نوجوانان وجود دارد که به آن‌ها «صدای خودِشان» را می‌بخشد و آن‌ها را از مصرف‌کننده‌ی صرف به مشارکت‌کننده‌ی فرهنگی تبدیل می‌کند. این مشارکت، ظرفیتِ مردم‌سازی فرهنگی را تقویت می‌کند: کودکانی که در فرآیندِ انتخاب و داوری فیلم‌ها شرکت می‌کنند، نه‌تنها یاد می‌گیرند که چگونه فیلم بخوانند و نقد کنند، بلکه زبانِ مشترکی برای گفت‌وگو درباره‌ی ارزش‌ها و تفاوت‌ها به دست می‌آورند. این سازوکارِ جمعی یکی از راه‌های مؤثر انتقالِ ارزشِ مدنی، همدلی و تنوع‌پذیری است.

سوم، دیپلماسی فرهنگی و شبکه‌سازی: جشنواره‌ها پلِی میان تولیدکنندگانِ محلی و بازارِ جهانی‌اند. وقتی فیلمِ کودک از ایران (یا هر کشور دیگری) در مجموعه‌ی جشنواره‌های بین‌المللی نمایش داده شود، تصویرِ آن جامعه در صحنه‌ی جهانی بازنمایی و نامِ آن کشور در مدارِ فرهنگی بین‌المللی ثبت می‌شود. پژوهش‌های نوین درباره‌ی نقشِ جشنواره‌ها در دیپلماسی فرهنگی نشان داده‌اند که این رخدادها ابزارِ نرمی [4] برای شکل‌دهیِ تصویر و افزایشِ دیده‌شدنِ یک کشور هستند؛ برای سینمای کودک این معنای ویژه‌ای دارد: معرفیِ روایت‌های بومی درباره‌ی کودکی، آموزش و خانواده به جهانیان و هم‌زمان دریافت بازخوردِ فرهنگی از مخاطبانِ دیگر کشورها.

اما توسعه‌ی سینمای کودک در مسیرِ توسعه‌ی فرهنگی تنها جنبه‌ی مثبت ندارد؛ چند مانعِ ساختاری وجود دارد که باید به‌صراحت مطرح شود. کمبودِ سرمایه‌گذاریِ طولانی‌مدت، فقدانِ ساختارِ حمایتیِ تخصصی برای تولید محتوای کودک، و ضعف در شبکه‌های توزیعِ بین‌المللی، از یک سو تولید را محدود می‌کند. از سوی دیگر، بدون کارِ فرهنگیِ موازی— مثل آموزشِ فیلمخوانی برای معلمین، اجرای کارگاه‌های بین‌فرهنگی در جشنواره‌ها و مستندسازی تجربیات— تأثیرِ بلندمدتِ آثار بر بازتولیدِ فرهنگی ضعیف خواهد بود.

پیشنهادهای عملیِ کوتاه‌مدت و میانی وجود دارد که می‌تواند این چرخه را تقویت کند: اول، ارتقای ظرفیتِ تولیدِ محتوای کودک از طریق بودجه‌های هدفمند و دوره‌های تخصصی برای نویسندگان، کارگردانان و تهیه‌کنندگانِ حوزه‌ی کودک؛ دوم، طراحیِ برنامه‌های آموزشیِ مکمل در کنار نمایش فیلم (کارگاه‌های فیلمخوانی، جلسات پرسش و پاسخ با کودکان و مربیان) تا درکِ مخاطب بازتولید شود؛ سوم، تقویت دیپلماسی فرهنگیِ متکی بر جشنواره‌ها؛ یعنی ایجادِ شبکه‌های تبادلِ آثار و برنامه‌ریزیِ مشترک بین جشنواره‌ها برای گردشِ فرهنگیِ منصفانه و متقابل.

در پایان، باید به یاد داشته باشیم که سینمای کودک یک سرمایه‌ی اجتماعی و فرهنگی است: سرمایه‌ای که وقتی به‌خوبی شکل گرفته و در شبکه‌ی رویدادها و آموزشِ عمومی گردش کند، می‌تواند نسلی را بسازد که هم خود را بهتر می‌شناسد و هم دیگران را بهتر درک می‌کند. جشنواره‌ها و نهادهای فرهنگی باید فراتر از نمایش فیلم فکر کنند و به کارِ مزبور به‌عنوان سرمایه‌گذاریِ فرهنگی نگریسته شود؛ سرمایه‌گذاری‌ای که بازدهِ آن نه فقط در فروشِ بلیت، که در کیفیتِ زندگیِ جمعی و تصویرِ کشور در جهان نمود پیدا می‌کند.

برای مطالعه‌ی بیشتر:

 

    UNESCO — Diversity of Cultural Expressions / policy monitoring (projects on children’s film production and cultural policy). UNESCO Creativity Platform.

    The Oxford Handbook of Children’s Film. (2022). Oxford University Press.

    Giffoni Film Festival — festival materials and reports (examples of youth juries and participation). Giffoni.it / Paoline coverage.

    Kümmerling-Meibauer, B. (Ed.). (2011). Children’s film and the construction of childhood. Journal of European Popular Media. (Introduction: “New Perspectives in Children’s Film Studies”).

 

[1] representation

[2] participation

[3] cultural diplomacy

[4] soft power