فاجعه خاموش در خلیج فارس؛ توسعه گردشگری بی‌ضابطه، بلای جان مرجان‌ها و سواحل

در سطح جهانی، بخش گردشگری ساحلی و دریایی تقریباً نیمی از گردشگری کل دنیا را تشکیل می‌دهد و رعایت استانداردهای زیست‌محیطی می‌تواند تفاوت بین پایداری و نابودی باشد. برای نمونه، در سال‌های اخیر گزارش‌ها نشان داده‌اند گردشگری ساحلی و دریایی در سال 2023 به حدود 1.5 تریلیون دلار درآمد مستقیم و اشتغال برای 52 میلیون نفر در جهان ایجاد کرده است؛ این بخش همچنین مالیات قابل توجهی برای دولت‌ها فراهم می‌کند.

اما ترقی این صنعت بدون چالش نیست. فشار زیاد بر اکوسیستم‌های ساحلی مثل صخره‌های مرجانی، آب‌بازی سواحل، گیاهان مانگرو، زیستگاه‌های دریایی می‌تواند منجر به فرسایش سواحل، کدورت آب، آلودگی پلاستیکی، تخریب زیستگاه گونه‌های حساس، کاهش تنوع زیستی، و حتی بحران‌هایی مانند سفیدشدگی مرجان‌ها شود. برای مثال، آلودگی پلاستیکی در بسیاری از مناطق ساحلی هزینه‌هایی سنگین بر صنعت گردشگری تحمیل می‌کند به طوری که در منطقه اقیانوس آرام، خسارات ناشی از زباله‌های دریایی به بخش گردشگری میلیون‌ها دلار شده است.

با این حال گردشگری دریایی مانند تیغ دو لبه است: اگر به درستی برنامه‌ریزی شود، می‌تواند منبع درآمد عظیمی باشد برای حفاظت محیط زیست و بازسازی اکوسیستم‌ها. درآمدهای کسب‌شده می‌توانند هزینه‌های حفاظت از سواحل، ایجاد مناطق حفاظت‌شده دریایی، نظارت بر فعالیت‌های اختلال‌آفرین، مدیریت پسماند و آبزی‌پروری پایدار را تأمین کنند. مثلاً مطالعه‌ای نشان می‌دهد که صخره‌های مرجانی از طریق خدماتشان به گردشگری، شیلات، حفاظت ساحلی و موارد مشابه سالانه بیش از 150 میلیارد دلار ارزش اقتصادی دارند؛ حفظ آنها باعث شده است این سود ادامه یابد.

علاوه بر این، کشورها و جوامع ساحلی که مناطق دریایی محافظت شده (Marine Protected Areas) ایجاد کرده‌اند، معمولاً شاهد افزایشی در تعداد بازدیدکنندگان علاقه‌مند به طبیعت، بهبود اکوسیستم‌ها (مثلاً بازیابی جمعیت ماهیان یا مرجان‌ها) و بهبود کیفیت آب بوده‌اند که خود جذابیت گردشگری را افزایش می‌دهد.

در رابطه با این موضوع، گفت‌وگویی با دکتر شهرام فداکار مدیرکل دفتر زیست‌بوم‌ها و سواحل دریای سازمان حفاطت محیط زیست داشتیم که در ادامه مشروح آن را می‌خوانید.

تسنیم: آقای دکتر فداکار از نظر شما گردشگری دریایی تا چه اندازه می‌تواند به درآمدزایی و ارزآوری کشور کمک کرده و از طرفی هم برای جوامع محلی شغل ایجاد کند؟

 اینکه اساساً گردشگری دریایی یکی از شاخه‌های بسیار قدرتمند گردشگری در جهان به شمار می‌رود، به‌ویژه برای کشورهایی که دارای سواحل دریا هستند، موضوعی انکارناپذیر است. سازمان جهانی گردشگری (WTO) چهار معیار اساسی را برای انگیزه سفر افراد مطرح کرده است؛ جالب اینکه از میان این چهار معیار، سه مورد مستقیماً به دریا و ساحل مرتبط می‌شود.

این سازمان تأکید دارد که خورشید، ماسه و دریا از مهم‌ترین دلایل تصمیم‌گیری افراد برای سفر به مقاصد گردشگری است. همین واقعیت نشان می‌دهد که سهم گردشگری دریایی در کل صنعت گردشگری جهان بسیار چشمگیر و بارز است؛ چراکه بخش بزرگی از سفرها به دلیل جذابیت‌های ساحلی و دریایی انجام می‌شود.

در این میان، کشورهایی که اهمیت ویژه‌ای به این موضوع داده‌اند، نمونه‌های موفقی از توسعه گردشگری دریایی را به نمایش گذاشته‌اند. برای مثال، اسپانیا با جذب حدود 40 میلیون گردشگر در سال، سهم عظیمی از این آمار را مدیون سواحل و جزایر خود است؛ جزایری چون قناری شهرت جهانی دارند و بخش عمده‌ای از گردشگران را به سمت این کشور جذب می‌کنند. ترکیه نیز نمونه‌ای دیگر است که با حدود 20 میلیون گردشگر سالانه، بیشترین تمرکز را بر سواحل دریایی خود گذاشته است.

این کشور با موقعیت شبه‌جزیره‌ای، از شمال به دریای سیاه و از جنوب به مدیترانه و دریای مرمره متصل است و همین موقعیت جغرافیایی، ظرفیت گسترده‌ای را برای گردشگری فراهم کرده است. همچنین امارات متحده عربی که توسعه آن کاملاً بر پایه ظرفیت‌های دریایی و ساحلی شکل گرفته، نشان می‌دهد که چگونه کشورهای منطقه نیز توانسته‌اند از این فرصت بهره‌برداری کنند.این نمونه‌های موفق به‌خوبی ثابت می‌کنند که بهره‌گیری از گردشگری دریایی کاملاً شدنی است و می‌تواند به‌عنوان الگویی برای کشورهایی نظیر ایران مطرح شود. با این حال، این مسیر خالی از اما و اگر نیست.

ظرفیت اشتغال‌زایی صنعت گردشگری، 5برابر سایر صنایع است

هرچند گردشگری نیز مانند هر صنعت دیگری می‌تواند تهدیداتی برای محیط‌زیست ایجاد کند، اما نسبت به بسیاری از کاربری‌های دیگر در سواحل، آثار مخرب کمتری به همراه دارد و در عین حال، دوام و قوام بیشتری در ایجاد درآمد دارد. مطالعات نشان می‌دهد که به ازای هر واحد سرمایه‌گذاری در صنعت گردشگری، 25 فرصت شغلی ایجاد می‌شود؛ در حالی که در صنایع دیگر این عدد به‌مراتب پایین‌تر و حدود 5 فرصت شغلی به ازای هر واحد سرمایه‌گذاری است.

مزیت دیگر آن است که هرچه این صنعت بیشتر توسعه یابد، درآمدزایی و میزان جذب علاقه‌مندان به شکل تصاعدی افزایش پیدا می‌کند و در نتیجه بازگشت سرمایه پایدارتر و طولانی‌مدت‌تر خواهد بود. به همین دلیل، گردشگری دریایی نه تنها یک پدیده تئوریک نیست، بلکه دانشی است که کاملاً مطالعه شده، آزموده و در بسیاری از کشورها با موفقیت عملیاتی شده است.

تسنیم: آیا قانونی در کشور داریم که مکلف کند درآمد حاصل از گردشگری در بازسازی، احیا و یا حفاظت از محیط زیست هزینه شود؟

بر اساس قوانین کشور، مقرر شده است که درآمد حاصل از گردشگری و به طور کلی هر نوع توسعه‌ای در حوزه‌های مرتبط با محیط زیست هزینه شود. در قوانین برنامه‌های اجرایی سیاست‌های توسعه دریا‌محور و همچنین در برنامه هفتم توسعه، مواد قانونی مشخصی وجود دارد که دولت را مکلف می‌کند بخشی از درآمدهای حاصل از بخش‌های مختلف از جمله مالیات بر ارزش افزوده را به حوزه محیط زیست اختصاص دهد.

این منابع باید صرف رفع آلودگی‌های محیط زیست، حفاظت و بهسازی زیست‌بوم‌های دریایی شوند. به عنوان نمونه، در سیاست‌های اجرایی توسعه دریا‌محور، به‌صراحت قید شده است که عوارض سبز ناشی از فعالیت‌های اقتصادی باید در جهت رفع آسیب‌ها یا حفاظت از محیط زیست هزینه شود.

تاخت‌وتاز لجام‌گسیخته گردشگران بر زیستگاه‌های ارزشمند مرجانی

در این میان، وضعیت زیستگاه‌های مرجانی کشور بسیار حساس است. تقریباً تمامی جزایر ایران در آب‌های جنوبی دارای زیستگاه‌های مرجانی‌اند و در سواحل سرزمینی تنها در چند نقطه محدود چنین زیستگاه‌هایی وجود دارد. با این حال، در سال‌های اخیر این منابع ارزشمند به شکل لجام‌گسیخته مورد تاخت‌وتاز گردشگران قرار گرفته و عملاً هیچ نظارت جدی و موثری بر فعالیت‌ها اعمال نشده است.

دستگاه‌های متولی باید نقش خود را ایفا کنند؛ نظارت داشته باشند، برای شرکت‌ها و سازمان‌هایی که در این عرصه فعال‌اند ضابطه و دستورالعمل مشخص تعیین کنند و بر اجرای آنها کنترل دقیق داشته باشند. چراکه در صورت تخریب زیستگاه‌های مرجانی، اساساً ظرفیت گردشگری از بین خواهد رفت.

برای مثال، جزیره کیش بخش زیادی از جذابیت خود را مدیون شفافیت آب و ماسه‌های سفید رنگی است که وجود مرجان‌ها به آن بخشیده است. حال اگر مرجان‌ها از بین بروند، این شفافیت و زیبایی نیز از دست خواهد رفت و در نتیجه مطلوبیتی برای گردشگران باقی نخواهد ماند. همین وضعیت درباره سایر جزایر و سواحل پرطرفدار نیز صدق می‌کند.

طبق اصول کلی، برای هر فعالیتی چه صنعتی، چه تجاری و چه خدماتی که اثرگذار بر محیط زیست است، باید دستورالعمل و چارچوب مشخصی تدوین شود. اما در زمینه گردشگری، عملکرد ما بسیار ضعیف بوده است. دلایل این ضعف متعدد است: بی‌توجهی، نبود بررسی‌های لازم و غفلت از تقویت این حوزه. متأسفانه نگاه ما به گردشگری محدود شده به ساخت هتل یا افزایش آمار سفر؛ در حالی که در کشورهای پیشرفته نگاه کاملاً متفاوت است.

به عنوان مثال، در استرالیا هر گردشگری که قصد حضور در سواحل یا استفاده از فعالیت‌های تفریحی دریایی مانند غواصی داشته باشد، ملزم به رعایت دستورالعمل‌های زیست‌محیطی است. تمامی کلوپ‌ها و شرکت‌های غواصی، پیش از همراهی گردشگران به زیر آب، آموزش‌ها و الزامات زیست‌محیطی را ارائه می‌دهند و دولت نیز بر اجرای دقیق آنها نظارت می‌کند.

از این منظر، باید گفت که گردشگری دریایی در ایران با یک وجهه مغفول مواجه است؛ غفلتی که تبعات آن امروز به‌وضوح در حال آشکار شدن است.

تخم پرندگان بومی جزیره شیدوَر، غذای گربه خانگی گردشگران

برای نمونه، در جزیره شیدوَر ما با شرایطی کاملاً خاص مواجه هستیم. این جزیره نه‌تنها یک پناهگاه حیات وحش است، بلکه عنوان تالاب بین‌المللی و ذخیره‌گاه زیست‌کره را نیز یدک می‌کشد. با وجود چنین جایگاه مهمی، برخی شرکت‌ها اقدام به انتقال گردشگران به این جزیره می‌کنند، آن هم بدون ضابطه و کنترل مشخص. مساحت کل شیدوَر فقط حدود 260 هکتار است؛ ظرفیتی بسیار محدود، شکننده و حساس که به هیچ‌وجه تحمل فشار انسانی را ندارد.

دلیل اصلی ممنوعیت حضور گسترده انسان در این منطقه نیز اهمیت آن به‌عنوان یکی از مهم‌ترین زیستگاه‌های پرندگان است. تقریباً تمام سطح جزیره پوشیده از تخم پرندگان است. ورود بی‌ضابطه گردشگران و حتی رهاسازی گونه‌های غیر بومی مانند گربه، اکوسیستم را با تهدیدی جدی مواجه کرده است. گربه‌ها که منبع غذایی طبیعی در جزیره ندارند، به مصرف تخم پرندگان روی آورده‌اند و به دلیل نبود رقیب طبیعی، جمعیت آنها با سرعتی انفجاری رشد می‌کند. چنین روندی در واقع به معنای انهدام یک اکوسیستم کامل است.

تسنیم: درخصوص این جزیره که اشاره کردید، آیا سازمان محیط زیست اقدامی انجام داده تا جلوی ادامه این روند گرفته شود؟

این جزیره در فاصله حدود 30 تا 40 کیلومتری سرزمین اصلی و در نزدیکی جزیره لاوان قرار دارد. فاصله آن تا مرکز استان هرمزگان نیز حدود 300 کیلومتر است. شرایط اقلیمی و نبود امکانات اولیه مانند آب شیرین و زیرساخت، حضور دائم نیروهای محیط زیست را تقریباً ناممکن کرده است. هرچند گاهی مأموران محیط زیست سرکشی‌هایی دوره‌ای انجام می‌دهند، اما فشار تقاضای گردشگران و تبلیغات گسترده به‌ویژه در شبکه‌های اجتماعی و توسط برخی شرکت‌های غیرقانونی کنترل وضعیت را دشوار ساخته است.

تسنیم: اما درباره اثرات زیست‌محیطی گردشگری دریایی؛ این صنعت چه تبعاتی می‌تواند به همراه داشته باشد؟

به عنوان مثال، در ایام تعطیل وقتی میلیون‌ها نفر به سواحل شمالی کشور هجوم می‌آورند، پیامدهایی مانند تولید انبوه پسماند و فاضلاب، تخریب پوشش گیاهی و جنگل‌ها، آلودگی صوتی و افزایش آلودگی هوا در مدت‌زمانی کوتاه رخ می‌دهد. در جنوب کشور نیز روند مشابهی مشاهده می‌شود. اگر 15 تا 20 سال قبل به سواحل می‌رفتید، می‌توانستید صدف‌ها و پوسته نرم‌تنان را در خط ساحلی ببینید؛ اما اکنون این منابع تقریباً از بین رفته‌اند. این در حالی است که همین بقایای طبیعی نقش مهمی در رسوب‌گذاری و شکل‌گیری ماسه‌های ساحلی دارند و حذف آنها پیامدهای جدی برای آینده سواحل به همراه خواهد داشت.

افزون بر این، صید تفریحی، استفاده از تفنگ‌های غواصی، حضور بی‌ضابطه گردشگران در جنگل‌های حرا، یا ساخت‌وسازهای شتاب‌زده زیرساختی مانند هتل، اسکله، بندر و تصفیه‌خانه فاضلاب، همه و همه تبعات گسترده‌ای بر محیط‌های حساس ساحلی و دریایی داشته‌اند. گرچه ایجاد زیرساخت برای جذب گردشگر ضروری است، اما تصمیم‌گیری‌های عجولانه بدون مطالعات زیست‌محیطی، نتایج مخربی در پی دارد. برای نمونه، در جزیره هندورابی بندری درست روی زیستگاه مرجانی احداث شد. یا در جزیره لارک و همچنین منطقه حفاظت‌شده حرا در قشم، ساخت‌وسازهایی صورت گرفت که اکوسیستم‌های مرجانی و ساحلی را نابود کرده است.

گردشگر فقط زمانی به منطقه‌ای سفر می‌کند که واجد شرایط زیست‌محیطی دیدنی و مطلوب باشد. اگر این شرایط نابود شود، اساساً انگیزه‌ای برای حضور گردشگران باقی نخواهد ماند. لذا تمام فشار گردشگری دریایی بر اکوسیستم‌های حساس ساحلی وارد می‌شود. اگر این سواحل از زیبایی و جذابیت تهی شوند، طبیعتاً هیچ گردشگری رغبتی به حضور نخواهد داشت. مثلاً اگر جنگل‌های حرّا نابود شوند، مناطقی همچون طبل یا لافت دیگر چیزی برای نمایش به گردشگران نخواهند داشت.

در واقع، این صنعت همانند تیغی دولبه عمل می‌کند؛ از یک سو می‌تواند به محیط زیست کمک کند و از سوی دیگر، به دلیل فرصت‌های کوتاه‌مدتی که ایجاد می‌کند، در صورت رعایت‌نشدن ضوابط و معیارهای توسعه پایدار، مشکلات جدی به بار خواهد آورد.

تسنیم: سازمان حفاطت محیط زیست چه اقدامی انجام داده که بتوان در عین درآمدزایی از گردشگری ضابطه‌مند مانع از تخریب اکوسیستم دریاها و سواحل شد؟

برای آنکه ظرفیت‌سنجی دقیقی در سواحل داشته باشیم، بر اساس تکلیف قانونی مقرر در ماده 24 سیاست‌های توسعه، سازمان محیط زیست موظف شد ارزیابی توان اکولوژیک مناطق را انجام دهد. هدف این بود که زیستگاه‌ها و ظرفیت‌های آن‌ها شناسایی شود و اولویت‌ها به‌ویژه در حوزه گردشگری دریایی معرفی شود. بر همین اساس، کل پهنه سواحل دریای مکران مورد پهنه‌بندی و ارزیابی قرار گرفت. بخشی از این منطقه پیش‌تر مطالعه شده بود، اما در تحقیقات اخیر، هم داده‌های جدیدی به دست آمد و هم دامنه مطالعات توسعه یافت. نتیجه آن شد که حدود 57 هزار هکتار به‌عنوان مناطق مستعد حفاظت که قابلیت بهره‌برداری در گردشگری دارند، مشخص شد. افزون بر آن، 14 منطقه نیز به‌طور ویژه برای فعالیت‌های گردشگری معرفی شد.

این اقدام پاسخی به تقاضای روزافزون برای توسعه گردشگری دریایی به شمار می‌رود و کمک می‌کند تا فعالان این صنعت و متولیان آن بدانند در کجا و چگونه باید حضور یابند و از فرصت‌ها به‌درستی بهره‌برداری کنند. البته برنامه‌های دیگری نیز برای سایر سواحل در دست اقدام قرار دارد. در این مسیر، اطلس بسیار زیبایی از مناطق دریایی تهیه شده که اکنون به‌عنوان یک منبع ارزشمند مورد استفاده قرار می‌گیرد.

گردشگران پیش از ورود به هر مقصد، نیازمند آگاهی از ویژگی‌ها و جذابیت‌های آن منطقه هستند؛ اینکه چه تفاوتی با دیگر نقاط دارد و چه چشم‌انداز منحصربه‌فردی ارائه می‌دهد. بسیاری از مناطقی که ما در سواحل کشورمان داریم، در دیگر نقاط دنیا یافت نمی‌شود و همین امر فرصتی بسیار ارزشمند برای توسعه گردشگری دریایی ایران فراهم کرده است.