آیا رویاهای انسان در طول عمر دگرگون می‌شوند؟

هرچند سازوکارهای قابل‌باوری وجود دارند که می‌توانند نشان دهند افزایش سن چگونه رؤیاها را تغییر می‌دهد، پژوهش‌های اندکی به‌طور مستقیم این موضوع را بررسی کرده‌اند.

جولیو برناردی، رئیس گروه پژوهشی خواب، انعطاف‌پذیری عصبی و تجربهٔ هشیارانه در مؤسسهٔ مطالعات پیشرفته لوکا در ایتالیا، می‌گوید که رؤیا دیدن وابسته به سامانه‌های عصبی مرتبط با تخیل، حافظه و هیجان است؛ سامانه‌هایی که همگی با افزایش سن دستخوش تغییر و سازمان‌دهی دوباره می‌شوند. با این حال، به شکل غافلگیرکننده‌ای پژوهش‌های بسیار کمی به‌صورت نظام‌مند تغییر رؤیاها در طی چرخهٔ زندگی را بررسی کرده‌اند.

مطالعات نشان می‌دهند که افراد در مراحل مختلف زندگی، گزارش‌هایی متفاوت از رؤیاهای خود ارائه می‌کنند. افراد جوان‌تر معمولاً رؤیاهایی با ابعاد بصری و حسی پررنگ‌تر تجربه می‌کنند، درحالی‌که افراد مسن‌تر وقایع پیچیده‌تر و کم‌هیجان‌تری را به یاد می‌آورند.

یکی از ساده‌ترین و در عین حال رایج‌ترین تبیین‌ها برای چگونگی سازگاری و تحول رؤیاهای ما، فرضیهٔ پیوستگی است که نخستین‌بار در سال ۱۹۷۱ مطرح شد.

بر اساس این نظریه، رؤیاهای ما بازتابی از تجربه‌های روزمره هستند. اگر در تعطیلات استراحت می‌کنیم، ممکن است در خواب آفتاب و ساحل را ببینیم، اما اگر دربارهٔ کار مضطرب باشیم، شاید در رؤیاها خودمان را در محل کار بیابیم. با این حال، این همسانی میان خواب و واقعیت، توضیح چندانی دربارهٔ چرایی تغییر رؤیاها در طول زندگی ارائه نمی‌دهد.

برناردی تأکید می‌کند که تغییر رؤیاها در امتداد زندگی بازتابی از تعامل پیچیدهٔ میان رشد مغزی، معماری خواب و بلوغ شناختی و هیجانی است. هر عاملی از حافظه گرفته تا کیفیت خواب می‌تواند بر چگونگی تجربهٔ رؤیاها و نحوهٔ یادآوری آن‌ها اثر بگذارد. این عوامل نه‌تنها بر شدت و وضوح رؤیاها در هنگام خواب اثر دارند، بلکه تعیین می‌کنند تا چه حد احتمال دارد رؤیا پس از بیداری به یاد آورده شود.

چگونه رؤیاها با سن تغییر می‌کنند؟

پژوهش‌های بنیادین در زمینهٔ رؤیاهای کودکان عمدتاً توسط پژوهشگر خواب، دیوید فولکس، در فاصلهٔ دههٔ ۱۹۷۰ تا دههٔ ۱۹۹۰ انجام شد. یافته‌های او نشان می‌دهد که رؤیاهای کودکان معمولاً ساده‌ترند؛ آن‌ها بیشتر شامل حیوانات، اشیای ثابت و تعاملات ابتدایی می‌شوند. البته مطالعهٔ رؤیاهای کودکان دشوار بوده، زیرا گزارش‌دهی رؤیا کاملاً وابسته به توانایی کودک در فهم ماهیت رؤیا و توضیح آن برای دیگران است.

در دورهٔ نوجوانی، رؤیاها نسبت به کودکی پرتکرارتر و پرجزئیات‌تر می‌شوند؛ امری که با تغییرات گستردهٔ دورهٔ نوجوانی در بیداری هم‌راستا است. نوجوانان کم‌سن بیشتر رؤیاهایی دربارهٔ افتادن، تعقیب شدن یا مواجهه با هیولاها و حیوانات می‌بینند، درحالی‌که نوجوانان بزرگ‌تر اغلب تنش‌های مدرسه و روابط جدید را در رؤیاهای خود بازآفرینی می‌کنند.

در بزرگسالی، رؤیاها عموماً عادی‌تر و روزمره‌تر می‌شوند. یک مطالعه نشان داده است که بزرگسالان و سالمندان بیش از دیگر گروه‌ها رؤیاهایی دربارهٔ دیر رسیدن به مکانی یا تلاش مکرر برای انجام کاری تجربه می‌کنند. هرچند رؤیاهای عجیب یا کابوس همچنان رخ می‌دهند، اما شدت پرخاشگری که در رؤیاهای نوجوانی دیده می‌شود کاهش می‌یابد و پیچیدگی رؤیاها بیش از پیش با پیچیدگی زندگی بیداری هماهنگ می‌شود.

پژوهش‌ها نشان می‌دهند که در دوران سالمندی، افراد معمولاً تعداد کمتری رؤیا گزارش می‌کنند. بسیاری از آنان نوعی رؤیای سفید را تجربه می‌کنند؛ حالتی که در آن فرد مطمئن است خوابی دیده اما جزئیات آن را به‌طور کامل به یاد نمی‌آورد. بخشی از این موضوع ناشی از افت کیفیت خواب در سالمندان است، اما سهم عمده‌ای نیز به کاهش توانایی یادآوری و توصیف دقیق تجربه‌های خواب مرتبط است.

مایکل شردل، رئیس آزمایشگاه خواب در مؤسسهٔ مرکزی سلامت روان در آلمان، توضیح می‌دهد که رؤیا دیدن عبارت است از تجربه‌های ذهنی که در خواب رخ می‌دهند، اما آنچه ما در اختیار داریم تنها گزارش‌های رؤیا هستند؛ یعنی آنچه پس از بیداری از این تجربه‌ها به خاطر آورده می‌شوند.

در پایان زندگی و در فرآیند نزدیک شدن به مرگ، افراد غالباً رؤیاهایی شامل دیدار عزیزان از دست‌رفته یا صحنه‌هایی از جمع‌آوری وسایل و آماده‌سازی برای سفری قریب‌الوقوع را گزارش می‌دهند. مطالعات دربارهٔ بیماران بستری در مراکز مراقبت نشان داده‌اند که این رؤیاها معمولاً آرام‌بخش‌اند و باعث تسکین فرد می‌شوند؛ امری که بازتابی از نوع نگاه انسان به زندگی و مرگ در واپسین مراحل عمر است.