گوناگون

آزادی حقیقتی توهمی

آزادی حقیقتی توهمی

پارسینه: در این مقاله قصد دارم با نگاهی متفاوت #آزادی را در دو ساحت مختلف یعنی ساحت نورونی و سیاسی بررسی کنم و به حدود و ثغور آن بپردازم.

آزادی همواره یکی از آرمان های بشری و یکی از مفاهیمی مشترکی است که همواره در گستره تاریخ در ناهشیار جمعی انسان ها موجود بوده است. شاید هیچ مطلبی در تاریخ بشر به اندازه آزادی و #اراده_آزاد بحث برانگیز نبوده باشد.

سال ها پس از مناظره های مشهور دهه ۶۰ میلادی در آمریکا بین دو روان شناس معروف یعنی #کارل_راجرز و #بی.اف.اسکینر در باب آزادی و کنترل انسان هنوز هم این بحث قدمت خود را از دست نداده است و هنوز سوالات بی پاسخ بی شماری در رابطه با درک فرآیند رفتار آدمی و آزادی اختیار او مطرح است.

راجرز معتقد بود خودشکوفایی و تبلور استعداد ذاتی هر انسانی هنگامی به سرانجام می رسد که به او به معنای واقعی کلمه آزادی عطا کرد از طرفی هم رفتارگرایانی همچون اسکینر معتقد بودند رشد شخصیت و تفکر و رفتار آدمی همگی تحت تاثیر محیط است بنابراین در تصویر ماشین نمای رفتارگرایی جایی برای اراده آزاد و آزادی باقی نمی ماند.

اگر از مردم عادی بپرسیم که به #آزادی_اختیار انسان ها معتقدند یا خیر احتمالا بیشتر پاسخ ها مثبت خواهد بود اما اگر همین سوال را از #ساینتیست ها و فلاسفه بپرسیم احتمالا جز تعداد محدودی، پاسخ منفی خواهیم شنید.

اما براستی آزادی چیست؟ اراده آزاد وجود دارد؟ اگر وجود دارد سهم آدمی از این آزادی چیست؟ اگر وجود ندارد پس چرا توهم آزادی داریم ؟ آیا آدمی واقعا به معنای واقعی کلمه آزاد است؟ آیا انسان مسئول تمام عیار اعمال خودش است؟ و مجموعه دیگری از سوالات که در تاریخ اندیشه ذهن ها را به خود مشغول کرده است.


در این مطلب قصد دارم به شکلی مختصر در دو سطح به بررسی این سوالات بپردازم. از دیدگاه علوم نوروسایکولوژی و تکاملی، #مغز آدمی به عنوان مرکز رفتار و احساس و خودآگاهی در بشر شناخته شده است.

به قول "روان شناسان تکاملی" ما در روان شناسی اغلب برای بررسی هر موضوعی( از قبیل، تفکر، استدلال، حل مسئله و . . . ) به بررسی " تبیین های نزدیک " می پردازیم و اغلب از " تبیین های دور " غافل می شویم.

منظور از "تبیین های نزدیک" بررسی مستقیم ساختار و زیر ساختارهای موضوع مربوطه،حال چه به صورت زیست شناختی و چه به صورت روانشناختی است و منظور از "تبیین های دور" بررسی موضوعی مشخص در قالب "تاریخچه تکاملی" همان موضوع است که دیدگاهی جامع تر و اطلاعاتی گسترده تر در اختیار ما قرار می دهد.

واقعیت این است با فرض پذیرش تکامل نیز همگی بر این نظر توافق داریم که ما تنها موجوداتی هستیم که فرض وجود اراده آزاد برای آن محتمل است و ما قاعدتاً برای حیوانات تصوری از اراده آزاد قائل نیستیم.

در بحث تکاملی مغز باید به این نکته مهم توجه کنیم که تفاوت اصلی مغز انسان جدید با سایر گونه های پیشین در قسمت بسیار مهمی به نام قشر " پیش پیشانی " مغز است که مسئول بسیاری از اعمال رفتاری پیچیده و فرآیندهای طراحی و تفکر است، جالب است بدانیم که اتفاقا همین قشر "پیش پیشانی " است که در مغز انسان بسیار بزرگتر از دیگر موجودات است.

نکته بسیار جالب و مهم اینجاست که مغز به عنوان مرکز و فرماندهِ قصد و رفتار آدمی قاعدتا باید منشا اراده آزاد باشد و تابع دستورات و اراده ما باشد اما در کمال شگفتی آزمایش های متعددی این تصور ما را به چالش می کشد و نادرستی آن را نشان داده است. یکی از معروف ترین این تحقیقات، پژوهش های آقای #لیبت عصب شناس آمریکایی بر روی مغز در دهه 80 میلادی با استفاده از تکنیک های پیشرفته ی #الکتروانسفالوگرام(EEG) و MRI و تکنیک " ثبت تک واحدی" نشان داد که برخلاف انتظار ما تصمیم گیری نه حاصل اراده و قصد ما بلکه خودِ اراده و قصد 300 میلی ثانیه قبل از تصمیم گیری در مغز گرفته می شود.

به عبارت دیگر آزمایش #لیبت نشان داد مغز ما ابتدا تصمیم می گیرد (دقت کنید ما تصور می کنیم ابتدا اراده می کنیم سپس مغز عمل می کند اما مغز ما اراده یا حسِ اراده را تولید می کند) و سپس حس اراده تولید می شود و دستور انجام آن کنش صادر می شود و به عمل تبدیل می شود. جالب اینجاست این آزمایش توسط تعدادی از دانشمندان شک گرا در سال 2010 دوباره تکرار شد و نتایج عینا تایید شد.

خلاصه اینکه بسیاری از تحقیقات #نوروسایکولوژی نشان داده است که به احتمال زیاد ما فقط #توهم اراده آزاد داریم و این حس اراده را مغز ما به ما تحمیل می کند درحالی که اراده آزاد احتمالا توهمی بیش نیست. در واقع در چند سال اخیر در علم روان شناسی نوین و نوروسایکولوژی( عصب روانشناختی) بر اهمیت نقش و تاثیر محوری ساختارهای مغز ی بر شخصیت ، رفتار و ناهنجاری های روانی تاکید بسیاری شده است و پژوهش های بسیاری بر این مهم متمرکز شده است و از این جهت افق های نوینی بر روی شناخت هرچه بیشتر فرآیند تحولِ زیستی و روانی آدمی گشوده شده است و از طرفی هم موجب شکل گیری علوم جدیدی شده است، به عنوان مثال شکل گیری علم #نورواکونومیک ( neroeconomic ) یا عصب-اقتصاد که رشته بسیار جدید و نوپایی در دانشگاه های جهان است که حاصل تاکید چند دهه اخیر روان شناسان بر محوریت بررسی ساختارهای مغز در علم روان شناسی نوین است. قبل از اینکه در ساحت دوم به بررسی مفهوم اراده آزاد بپردازم مایلم ابتدا به این سوال پاسخ دهم که با این توضیحات پس چرا ما احساس اختیار و اراده آزاد داریم؟

پاسخ این پرسش مهم از دیدگاه علم #نوروسایکولوژی باز هم به ساختار مغز بر می گردد. به نظر می رسد مغز ما تمایل دارد رفتار را یکپارچه کند و همین یکپارچگی و حذف عامل های متعدد حسی در حسِ اراده آزاد موثر است. از طرفی نقش نیمکره راست مغز را در احساس اراده و حسِ طراحی و سازماندهی نباید نادیده گرفت. با این توصیفات آیا واقعا باید پذیرفت که ما موجوداتی فاقد اراده آزاد و تابع محض #نورون_های_مغزی هستیم و هیچگونه اختیاری از خود نداریم و مانند یک ربات تنظیم شده فقط در سطح بیولوژیک و نورونی به اطاعت از فرامین مغز می پردازیم؟ در واقع پاسخ به این پرسش بسیار مشکل است چون دعوای تاریخی #جبرگرایان و #اراده گرایان در طول تاریخ هیچگاه به نتیجه مشخصی حتی بین دانشمندان علوم مختلف منجر نشده است و این بحث کماکان یکی از مباحث مهم میان فلسفه و علم است. اما من مایلم از زاویه و نگاهی جدید به این موضوع بپردازم.

این دیدگاه در روان شناسی از مکتبی به نام #گشتالت نشات می گیرد. همزمان با رشد چشمگیر مکتب رفتارگرایی در اوایل دهه ۳۰ تا اواخر دهه ۶۰ میلادی در آمریکا به رهبری افرادی همچون #ثرندایک ، #واتسون و #اسکینر و ... گروهی از روان شناسان آلمانی به رهبری افرادی همچون #ورتایمر ، #کهلر و #کافکا مکتبی را در روان شناسی بنیان گذاشتند که تاثیر عمیقی بر تاریخ روان شناسی و حتی فلسفه علم گذاشت. این مکتب #گشتالت نام داشت.
گشتالت (GRESTALT) یک واژه آلمانی به معنی انگاره و الگو است. روان شناسان گشتالتی معتقد بودند که تجارب روانشناختی از عناصر حسی ناشی می شوند اما با خود این عناصر حسی تفاوت دارند. همچنین تجارب پدیدارشناختی ( phenomenological) مثلا حرکت ظاهری از تجربه حسی به دست می آیند اما نمی توان آن ها را از راه تحلیلِ تجربه پدیداری به اجزای تشکیل دهنده شان فهمید. به عبارت دیگر تجربه پدیدارشناختی با اجزای تشکیل دهنده آن تفاوت دارد. بنابراین روانشناسان گشتالتی همانند #کانت فیلسوف معروف آلمانی بر این باور بودند که ارگانیسم چیزی به تجربه می افزاید که در داده های حسی وجود ندارد و آن چیز سازمان ( organization) است‌.

اساس و بنیان روان شناسی گشتالت بر این مفهوم است که جهان بر اساس کل ها برپا شده است و ما دنیا را در کل های معنی داری تجربه می کنیم بنابراین این قاعده معروف را در تاریخ علم از خود به یادگار گذاشتند که " کل با مجموع اجزای آن متفاوت است" یا " تجزیه کردن یعنی تحریف کردن ".

در حقیقت شما نمی توانید از تصویر معروف مونالیزا تصور کاملی داشته باشید اگر آن را به اجزای سازنده اش تجزیه کنید و یا تجربه گوش کردن به یک ارکستر سمفونی را با تجزیه آن به سهم هر یک از نوازندگان ارکستر درک کنید.

بنابراین گشتالتی ها به ما نشان دادند که در فرایند درک هر پدیده ای تجزیه آن به تحریف می انجامد و کل مفهومی دارد که از معنای مجموع اجزای آن بیشتر است. حال اگر بخواهیم از دیدگاه گشتالتی به مقوله اراده آزاد بپردازیم باید گفت که از دیدگاه آنان تقلیل و تجزیه انسان و اراده او به تعدادی نورون مغزی نوعی #ریداکشنیزم ( (Reductionism و سطحی نگری است چون بنابر قاعده طلایی گشتالت " انسان و وجود او مفهومی بیش از مجموع سلول های آن است" بنابراین مساوی دانستن کل وجود انسان با مجموع سلول های مغزی اش و نادیده گرفتن خلاقیت و ویژگی های متمایزش ناشی از خطایی فاحش در تحلیل، و نمایان گر دیدگاهی تنگ نظرانه به ذات انسان است.

در واقع می توان گفت که مجموع نورون ها ( جبر زیستی ) به نوعی خود را در قالب یک معنای جدید و متفاوت به نام اختیار و آزادی سازمان می بخشند و هویت انسان را شکل می دهند و این همان نگاه خوشبینانه به ذات انسان است که در آثار روان شناسانی همچون #الفرد_آدلر در گذشته و کسانی همچون # سلیگمن روان شناس معروف آمریکایی عصر ما و بنیان گذار روان شناسی مثبت گرا تبلور یافته است.

با این حال من در مقام قضاوت بین این دو دیدگاه نیستم اما از حیث کارکردی عمیقا معتقدم که همانطور که وینکشتاین فیلسوف تحلیلی و معروفِ انگلیسی جمله دارد منتسب به او که "حتی اگر خدا وجود نداشته باشد باید باشد و حتی اگر اخلاق وجود نداشته باشد باید باشد " من نیز اعتقاد دارم که "حتی اگر آزادی وجود نداشته باشد باید باشد " چون حتی به توهم آزادی نیز نیاز داریم و توهم آن را نیز از جبرگرایی مفیدتر می دانم.

اعتقادم بر این است که باید آزادی را از طبیعت گروگان گرفت و با آن پرواز کرد و رویا ساخت و مرگ آزادی چه در سطح نورونی (فردی) و چه در سطح سیاسی (کلی) مساوی است با مرگ انسان.

ارسال نظر

اخبار مرتبط سایر رسانه ها
    اخبار از پلیکان

    نمای روز

    اخبار از پلیکان

    داغ

    حواشی پلاس

    صفحه خبر - وب گردی

    آخرین اخبار