رودخانه قزل اوزون،از طولانی‌ترین رودخانه‌های ایران

قزل اوزن را می‌توان در میان طولانی‌ترین رودخانه‌های ایران قرار دارد که از ارتفاعات بلند کردستان و آذربایجان شرقی سرچشمه می‌گیرد و پس از طی کردن مسیری پر پیچ و خم به رود بزرگ شاهرود می‌پیوندد و تشکیل رودخانه سفیدرود را می‌دهند. در کشور ما که همیشه با کم آبی همراه بوده است رودخانه قزل اوزن زندگی بخش زمین‌های زیادی بوده است. بیش از نیمی از این رود طویل در خاک استان زنجان قرار دارد. اگر می‌خواهید با رودخانه قزل اوزن بیشتر آشنا شوید با ما همراه شوید.

مسیر گذر رود

گفته می‌شود سرچشمه اصلی رودخانه قزل اوزن از ارتفاعات چهل چشمه دهستان سارال بخش دیواندره شهرستان سنندج است که پس از عبور از استان‌های کردستان، زنجان، آذربایجان شرقی و اردبیل در لاهیجان گیلان در نزدیکی حسن کیاده به دریای خزر می‌ریزید. طول خط سیرش حدود ۵۰۰ کیلومتر است، که بیش ازنیمی از آن در خاک استان زنجان جریان دارد.

در واقع اگر بخواهیم راه این رودخانه را با جزییات بگوییم پس از دیواندره وارد منطقه گروس (بیجار) می‌شود و در همین محل رودخانه‌های زیادی به آن می‌پیوندند و همگی وارد جلگه خمسه می‌شوند. رودخانه‌های ابهرچای و زنجان رود نیز با آن‌ها همراه شده و در نزدیکی پلدختر وارد ناحیه کوهستانی قافلانکوه می‌شوند. پس از پشت سر گذاشتن این ارتفاعات و نزدیک به میانه رود‌های قرانقو، آیدوغموش و هشترود را که به میانه رود می‌پیوندند و مسیرشان از غرب یه سمت شرق است نیز با خود همراه می‌سازند و وارد خلخال می‌شوند.

اکثر رود‌هایی که در خلخال روان هستند رودی به نام هیروچائی را شکل می‌دهند که آن هم در جایی به نام دربند مشکول میان خلخال و کوثر با قزل اوزن پیوند می‌خورد. از مهم‌ترین رود‌های هیروچائی می‌توان به رودخانه‌های نورعلی چائی، قزباخان، کالار چائی، چلنبر چائی و آرپاچائی و همچنین رودخانه مهم شاهرود اشاره کرد.

آب دریافتی رودخانه قزل اوزن از شهرستان خلخال در حدود ۵۰۰ میلیون متر مکعب در سال تخمین زده شده است که با توجه به برداشت‌هایی که در بالادست‌های رود انجام می‌شود به نظر می‌رسد که در حال حاضر تنها عامل حیات این رودخانه باشد. پس از خروج از شهرستان خلخال مسیر قزل اوزن در دلتای طارم استان زنجان پس از سیراب نمودن باغات زیتون و شالیزار‌های برنج در محل شهرستان منجیل در استان گیلان با رودخانه شاهرود قزوین تلاقی یافته و سپیدرود را شکل می‌دهند.

شهر‌های که رود قزل اوزن پشت سر می‌گذارد

بیجار حلب دندی ماه نشان
ساری آغل میانه کاغذکنان کزج
هشجین چورزق آب برزیوه

پیشینه

با توجه به اهمیت بالای رودخانه قزل اوزن همیشه از جایگاه مهمی برخوردار بوده و در طول تاریخ اشاره‌های متعددی به آن شده است. گفته می‌شود که نام‌های باستانی رود آماردوس، ماردوس، مردوس، آماری، مردی، ماردی و امردی بوده است. مورخان مشهور عرب و مغول برای در نوشته‌های خود نهر البیض و هولان مولان را نام برده اند که به معنی سپیدرود است. البته این نام بعد‌ها به قسمتی گفته شد که از منجیل تا دریای خزر است.

در کتاب حدود العالم که سال ۳۷۲ هجری قمری نوشته شده است این گونه گفته شده که: دیگر رودیست آن را سپید رود خوانند از کوه حوبرث رود از ناحیت ارمینیه روی به مغرب و میان گیلان ببرد و اندر دریای خزر افتد. در تحقیقی به نام پ‍ژوهشی در باره اصطلاحات نوشته فیروز منصوری آمده: رودخانه قزل اوزن نام ترکی سفید رود است، این رود بزرگ ۵۰۰ کیلومتر طول دارد و پر‌آب‌ترین رودخانه ایران می‌باشد قبل از سلجوقیان نام آن را ماردی، ماردوس و آماری ثبت کرده اند. به واسطه بزرگی و طول خط سیر آن، از طرف ترکان قزل اوزن نام گرفته است.

معنی قزل اوزن در زبان ترکی

قزل به معنای طلا و طلایی می‌باشد. به طور کلی در زبان ترکی چهار کلمه آق، قرا، گوی و قزل صفت مطلق رنگ‌های سفید و سیاه و آبی و سرخ می‌باشند، ولی معنی اصطلاحی آن‌ها متفاوت است. بسیاری از کلمه‌های ترکی و به ویژه نام‌های چهار واژه‌ای نام برده شده را پیشوند خود دارند مانند آق قویونلر، قزل بلاغ و قزل اوزن و .... تحقیقات و بررسی‌ها نشان می‌دهد منظور از بکار بردن این اسم رنگ ها، نشان دادن و بازگو کردن مفهوم عام و صفت مطلق رنگ‌ها نبوده بلکه ترکان به پیروی از باور‌های مذهبی خود این رنگ‌ها را برای نشان دادن بزرگی، عظمت، شکوه، کثرت شمار قدرت و قداست اشخاص، اماکن، اشیا، شهرها، رود‌ها، موجودات و دیگر بخش‌های زندگی استفاده می‌کردندو به صورت پیشوند در اول لغات و نام‌ها می‌آورده اند.

اوزن معنای شناور می‌دهد و به معنای رودخانه است. برابر تحقیقات شرق شناس لهستانی، تادئوش یان کوالسکی کلمه اوز در ترکی قدیم به معنی آب فراوان یا رود استفاده می‌شده است؛ که با پذیرفتن این توضیحات قزل اوزن به معنی رودخانه بزرگ و شکوهمند است.
منبع:الی گشت