رتبه پنجم ایران در بیابان زایی

آرمان رسیدن به خودکفایی در تولید غذا و امنیت غذایی تهدیدی شد تا ایران یکی از هفت کشور آسیایی باشد که بیشترین میزان هدررفت خاک را دارد. فرسایش خاک یکی از تهدیدهای جدی است که نه تنها خاک که آب را هم نابود می کند.

افزایش آمار فرسایش خاک منجر به تصویب لایحه ای شد که در آن آلودگی و تخریب و مصادیق آن و همچنین آلوده‌کننده و تخریب‌کننده خاک و نحوه برخورد قانونی با آن‌ها تعیین و موضوع آموزش حفاظت خاک و فرهنگ‌سازی در این‌باره و نقش سازمان‌های متولی نیز مورد نظر قرار گیرد.

براساس مطالعات اولیه انجام شده و نیز طرح تهیه اطلس آلاینده های خاک در 11 استان کشور بیش از صدها نقطه آلوده در خاک های کشور وجود داشته که به آلاینده های مختلف از جمله فلزات سنگین، آلاینده های نفتی، سموم و ... آلوده بوده و محیط زیست و سلامت مردم را به شدت تهدید می کند که رفع آلودگی ها علاوه بر زمان طولانی هزینه گزافی را هم طلب می کند.

در حال حاضر، میزان فرسایش خاک در ایران، حدود ۱۶.۷ تن در هکتار است که با شاخص جهانی پنج تا شش تن در هکتار، فاصله بسیار زیادی دارد تا ایران جزو یکی از هفت کشور آسیایی باشد که بیشترین میزان هدررفت خاک را دارد.

از بین رفتن دشت ها و جنگل ها و فعالیت هایی مانند سدسازی های بی رویه عوامل اصلی فرسایش خاک هستند. در نتیجه آن تخریب مراتع و جنگل ها و محیط زیست، کاهش کمی و کیفی پوشش گیاهی، فرسایش خاک و رسوب ،کاهش ذخایر آب زیرزمینی نیز شده است.

بر اساس گزارش مرکز پژوهش های مجلس به همین منظور پایش مستمر و دقیق منابع خاک با توجه به حساسیت های آن و تهدید فشارهای طبیعی و انسانی بسیار حایز اهمیت است. بر اثر بی توجهی به قابلیت های خاک، کاهش کیفت آب، تولید گازهای گلخانه ای، گرم شدن تدریجی هوا، فقر، سوء تغذیه، گرسنگی و مشکلات اقتصادی از پیامدهای طبیعی و متوالی آن است. ایران یکی از هفت کشور آسیایی است که بیشترین میزان هدررفت خاک را دارد. ۲۰درصد کاهش قابلیت تولید محصول نیز یکی دیگر از پیامدهای اتلاف منابع خاک در کشور به شمار می آید.

فرسایش خاک ایران ۳برابر آسیا

سالانه ۲میلیارد متر مکعب فرسایش خاک در ایران رخ می دهد. این رقم ۷.۶درصد فرسایش کل خاک در جهان را شمال ایران سالانه ۱۵تا ۲۵تن در هکتار فرسایش خاک وجود دارد. در حالی که متوسط جهانی ۲.۵ تن در هکتار است. به همین دلیل در ایران توسعه بیابان در شمار ۵کشور نخست جهان قرار دارد. همچنین روزانه ۴۰هکتار اراضی جنگلی تخریب و به بیابان تبدیل می شود. در نتیجه، فرسایش خاک در ایران سالانه به ۱۶.۵تن در هکتار می رسد.

تلفیق این واقعیت های طبیعی به همراه تاثیرات عوامل انسانی نظیر الگوهای نامناسب کشت، فشار زیاد چرای مراتع، تغییر کاربری جنگل ها و بهره برداری ناپایدار از سفره های آب زیرزمینی سبب شده تا سطح وسیعی از اراضی کشور تحت تاثیر پدیده بیابان زایی باشد. فرسایش آبی و بادی بخشی از ویژگی های ذاتی اقلیم ایران است و متاسفانه اقدامات انسانی سبب تشدید این فرسایش شده است.

آنچه مسلم است باید تلاش شود سهم عامل انسانی در فرآیند بیابان زایی کاهش یافته و نرخ فرسایش به نرخ قابل قبولی برسد. در این بخش مراتع نقش تعیین کننده ای دارند. امروز ۸۳میلیون دام در مراتع کشور وجود دارد که بیشترین آسیب را به این عرصه ها وارد می کند.

۷۵درصد خاک های جهان بر اثر فرسایش آبی، ۸۳درصد بر اثر فرسایش بادی، ۹۰درصد بر اثر تخریب شیمیایی و ۶۰درصد بر اثر تخریب فیزیکی در کشورهای در حال توسعه تلف می شوند.

مرکز پژوهش های مجلس در گزارش خود در بررسی لایحه حفاظت از خاک، می نویسد؛ در چند سال اخیر جنبه های تغییر کیفی و آلوده شدن منابع خاک بسیار افزایش یافته است. استفاده وسیع از کودها و آفت کش ها از یکسو و رهاسازی گسترده پساب فاضلاب های شهری که خود به شدت به انواع مواد شیمیایی مضر از جمله مواد شوینده ها و املاح مربوط به فلزات سنگین آغشته هستند و همچنین فعالیت های بسیار گسترده صنعتی و کشاورزی که با تولید پسماند و پساب های حاوی مواد نفتی و هیدروکربنی فلزات سنگین و انواع آلاینده ها همراه است زمنیه های تهدید منابع خاک را گسترده تر کرده است که در نتیجه این مواد آثار نامطلوب و سمی بر محیط زیست و حیات جانوری و گیاهی استفاده کننده از محیط برجا می گذارد.

معدن کاری نیز در ایران به نوبه خود یکی از عوامل تخریب خاک است که به اشکال مختلفی عمل می کند. به طور کلی معادن چه به صورت روباز و چه به صورت زیرزمینی در مراحل مختلف آثار و تبعات منفی از خود بر روی خاک به جا می گذارند. در صورتی که مواد معدنی حاوی فلزات سنگین یا سایر عناصر زیان آور برای خاک باشد عملا انباشتن باطله ها در یک محل و قرار گرفتن آنها در معرض بارندگی نفوذ آب و احتمالا فرسایش های آبی و بادی آثار منفی را به سطح و عمق بیشتری از خاک گسترش می دهد.

بیابان زایی از دیگر عواملی است که بر اثر تخریب و هدررفت خاک در مناطق خشک و نیمه خشک که ایران نیز جزو آنها محسوب می‌شود، رخ داده و یک مشکل جدی در کشورهای در حال توسعه شمرده می شود.

افزایش فعالیت های کشاورزی به منظور تولید محصول، فشارهای شدیدی را بر منابع خاک وارد کرده است که در اینجا برخی از عوامل تهدید ناشی از فعالیت ناپایدار کشاورزی اشاره می شود: سیستم های نامناسب شخم زمین های زراعی و شخم زمین های حاشیه ای به دلیل کمبود زمین اولیه کشاورزی در برخی مناطق با تراکم جمعیتی زیاد یکی از عوامل تهدید شمرده می شود که از پیامدهای آن فرسایش خاک است.

با این حال نبود قانون، آیین نامه و ضابطه ای جامع جهت حفاظت و جلوگیری از آلودگی خاک لزوم تهیه قانون جامعی در این خصوص را پررنگ تر می کند. با تصویب لایحه حفاظت از خاک،‌کلیه اقدامات و فعالیت های مرتبط با آن ضابطه مند می شود همچنین متناسب با این لایحه بودجه و اعتبارات لازم اختصاص داده می شود و اعمال مقررات در مورد اشخاص حقیقی و حقوقی دولتی و خصوصی در مورد رفع آلودگی و تخریب خاک مشخص و از ناهماهنگی خارج شده و الزامات رفع آلودگی و تخریب خاک تعیین می شود.