وضعیت سیاسی و اجتماعی هنگام ولادت امام زمان (عج) چگونه بود

یکی از سؤالات درباره امام زمان (عج) این است که وضعیت سیاسی و اجتماعی هنگام ولادت حضرت مهدی (عج) چگونه بود؟

مرکز مطالعات و پاسخ‌گویی به شبهات حوزه علمیه قم، در یادداشتی این مسأله را بررسی کرده است.

سال ولادت امام زمان (عج) بنابر نقل اکثر مورخین معتبر و محدثین شیعه و غیر شیعه نیمه شعبان سال 255 (هـ . ق) می‌باشد.(1)

در آن روزگار سامرا پایتخت حکومت عباسی بود و امام حسن عسکری ـ علیه‌السّلام ـ تحت نظارت و مراقبت شدید قرار داشت.

امام ـ علیه‌السّلام ـ در این موقعیت علاوه بر آنکه مسئولیت عام امامت و رهبری جامعه اسلامی به ویژه شیعیان را بر عهده داشت وظیفه سنگین و مهم‌تر دیگری را نیز عهده دار بود و آن زمینه سازی و مهیا ساختن جامعه اسلامی برای تولد جانشین پس از خود یعنی فرزندش حضرت مهدی ـ علیه‌السّلام ـ بود البته این امر خطیر باید به صورتی انجام می‌پذیرفت که نه تنها حکومت عباسی از آن مطلع نشود بلکه دیگران نیز ولو از بستگان امام باشند نباید از آن آگاه گردند چه اینکه اطلاع یافتن از ولادت مساوی یا به خطر افتادن جان امام مهدی ـ علیه‌السّلام ـ بود.

این همه در حالی بود که حکومت از بشارت به تولد چنین فرزندی از امام عسکری ـ علیه‌السّلام ـ از سالیان قبل اطلاع یافته بود لذا تمام حرکات و سکنات امام عسکری ـ علیه‌السّلام ـ و خانواده و اطرافیان او را زیر نظر داشت به همین جهت گام اصلی را در این جهت برداشت و ابتداءَ امام ـ علیه‌السّلام ـ را به زندان و محاصره افکند و سپس با جاسوسان بسیاری بیت و خانواده امام را کنترل می‌کرد.

به هر حال امام مهدی ـ علیه‌السّلام ـ در روزگاری پا به عرصه وجود نهاد که وضعیت سیاسی و اجتماعی بسیار تاریک بود و ترس و بیم سایه گستر بود ظلم و جور همه جا را فرا گرفته آشوب‌ها فراگیر بوده و شورش‌های داخلی همه جا به چشم می‌خورد و تمام این‌ها را می‌توان ناشی از علت‌های زیر دانست:

الف. تسلط ترک‌ها بر اوضاع حکومت و خود سری آنها در تمام شئون سیاسی حکومت در حالی که هیچ آگاهی از سیاست و اداره مملکت نداشتند. (2)

ب. نادانی و بی‌خبری سلاطین عباسی و فرو رفتن آنها در شهوت‌رانی‌ها ولخرجی‌ها و بی‌اعتنایی به تمام شؤون زندگی رعیت. (3)

به عنوان نمونه در تاریخ آمده است هزینه مخارج جشن ختنه‌کنان عبدالله معتز پسر متوکل بالغ بر 86 میلیون درهم شده بود و یا متوکل هنگامی که قصر «جعفری» خود را تمام کرد مطربان و دلقکان را فراخواند و پس از انجام کارشان به آنها دو میلیون درهم داد. (4)

برخی از آثار وضعیت یاد شده عبارتند از:

1. شکنجه علویان به بدترین وضع جسمی (5) و به تنگنا قرار دادن در مسائل مالی و اقتصادی مثلاً در تاریخ این دوره آمده است که حاکمان عباسی از جمله متوکل به ساکنین حجاز دستور داد تا هیچ گونه ارتباطی با علویان بر قرار نسازند و آن ها را از نظر مالی حمایت نکنند و از حداقل احتیاجات محروم بمانند. (6)

2. ظلم و جور وزراء (7)

3. نهضت‌های داخلی (8)

4. نهضت زنگیان (9)

5. خشونت در جمع آوری مالیات و سوء استفاده عباسیان از اموال دولتی در سال 254 (هـ . ق) شورش جدّی در جنوب عراق صورت گرفت که مدت چهارده سال خطری برای دستگاه خلافت به شمار می‌رفت.

این شورش نتیجه دشواری‌های اجتماعی خاصی بود که تا آن زمان به آنها توجه نشده بود رهبر این شورش را فردی به نام علی که مدعی بود از اخلاف علی ـ علیه‌السّلام ـ است بر عهده داشت و مشکلات فراوانی را به وجود آورد افرادی که در این شورش دست داشته گروه زیادی از بردگان سیاه بومی آفریقا بودند که در جنوب عراق به کشاورزی اشتغال داشتند و چون در اوضاع و احوال بسیار بدی می‌زیستند دست به شورشی زدند و این قیام به قیام صاحب زنج شهرت یافت. (10)

علاوه بر این قبیل آشوب‌ها که حاکی از ستمگری و ظلم حاکمان عباسی بود فساد دستگاه حکومت نیز وضعیتی را برای جامعه اسلامی به وجود آورده بود که قابل تحمل نبود.

جرجی زیدان با بررسی اوضاع این دوران درباره فساد عباسیان می‌نویسد: «فساد دستگاه عباسیان را فرا گرفته بود وزیران و سرداران برای کسب نفوذ و قدرت و مال با هم مبارزه داشتند و در عین حال از هر راهی که می توانستند پول به دست می‌آرودند و ذخیره روز مبادا می‌کردند.» (11)

امام حسن عسکری ـ علیه‌السّلام ـ نیز اوضاع خطیر سیاسی ـ اجتماعی حاکم در این عصر را در قالب دعا ترسیم کرده که خلاصه آن چنین است:

1. گسترش فتنه‌های وحشتناک میان مسلمانان.

2. خواری و پستی آنان.

3. فرمانروایی جنایت‌کاران و فرومایه‌گان، که نتایج و آثار این سیاست را در بارزترین نمونه های آن در امور زیر می‌توان دید:

الف. تعطیلی احکام خداوند.

ب. تبدیل بیت المال به اموال شخصی حکام و کارگزاران.

ج. صرف بیت المال در راه های باطل.

د. واگذاری مناصب دولتی به اصل ذمّه.

هـ. ولایت فاسقان و فاجران بر مردم مسلمان. (12)

به هر حال امام مهدی ـ علیه‌السّلام ـ در شرائط و موقعیتی به دنیا آمد که حکومت عباسی با تمام قدرت و توان بر منصب زمامداری مسلمانان تکیه زده و علاوه بر سلطه بر اوضاع سیاسی نظامی و اجتماعی بر امور اقتصادی نیز چنگ انداخته بود و تمام این امور با سیاست گذاری عباسیان و وابستگان ایشان اداره می‌شد.

حال با توجه به چنین موقعیتی حضرت مهدی ـ علیه‌السّلام ـ در چنین خانواده‌ای به وجود می آید و به خواست خداوند متعال از گزند دشمنان و حوادث در امان می‌ماند تا روزی که به اذن خداوند ظهور نماید و ریشه ظلم و فساد و تباهی را از بیخ و بن بر کند.

پاورقی

1. شیخ مفید، الارشاد، قم، آل البیت، 1413ق، ج 2، ص 339. محمد بن یعقوب کلینی، کافی، بیروت، دارالاضواء، 1405ق. ج 1، ص 514.

2. ر.ک: مسعودی، مروج الذهب، بیروت، دارالمعرفه، 1403ق، ج 4، ص 145. باقر، شریف قرشی، زندگانی امام حسن عسکری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1371، ص 288.

3. جاحظ، البیان و التبیین، ج 3، ص 370 ـ 371.

4. ر.ک: پور سید آقایی، مسعود و همکاران، تاریخ عصر غیبت، قم، انتشارات حضور، چاپ دوم، 1383، ص89ـ91 به نقل از: العصر العباسی الثانی، دکتر شوقی ضعیف، ص 67 ـ 69.

5. مسعودی، همان، ج 4، ص 180، ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ص 395.

6. جمعی از نویسندگان، تاریخ عصر غیبت، قم، انتشارات حضور، چاپ دوم، 1383، ص 133.

7. ر.ک، شریف قرشی، باقر، تحلیلی از زندگانی امام حسن عسکری(ع)، مشهد، آستان قدس رضوی، 1371، ص 258.

8. ابن اثیر، الکامل، بیروت، دار صادر، 1385، ج 5، ص 314 ـ 316.

9. جمعی از نویسندگان، تاریخ اسلام، ترجمه احمد آرام، تهران، انتشارات امیر کبیر، 1381، ص 87.

10. ر.ک: تاریخ اسلام، ص 187 ـ 188، الکامل، ج 7، ص 205 به بعد.

11. تاریخ التمدن الاسلامی، بیروت، دار مکتبة الحیاة، ج 4، ص 461.

12. سید ابن طاووس، مجمع الدعوات، قم،منشورات دارالذخائه، چاپ اول، 1411 هـ، ص 63 ـ 67.