سال کبیسه چگونه به وجود می آید؟

در همه جامعه ها و فرهنگ ها آغاز سال و گاه نیز آغاز فصل را جشن می گیرند. بنابر گاهشماری های مختلف کشورها و جامعه ها، آغاز سال و جشن ها و آئین های سال نو در یک زمان نیست.در ایران، از کهن ترین زمان تا به امروز، تعداد فصل ها و آغاز سال دگرگونی های فراوانی را به همراه داشته است..

الف) فصل ها : از کهن ترین دوران سال ایرانی به دو فصل یا دو بخش، تابستان دو ماهه و زمستان ده ماهه (که ریشه هند و اروپایی دارد) و زمانی به دو فصل، تابستان هفت ماهه و زمستان پنج ماهه(که ریشه ایرانی دارد) تقسیم می شد؛ و بنابر برخی نظرها، جشن سده در صدمین روز زمستان پنج ماهه (یعنی دهم بهمن) برگزار می شد و نیز زمانی تابستان و زمستان هر یک شش ماه بود و هنگامی سال شش فصل داشت، و هر فصل را گاه (در پهلوی گاس) می نامند و در پایان هر گاه جشنی پنج روزه می گرفتند به نام گاهان بار، زرتشتیان آن را برگزار می کنند. و سرانجام از زمانی که (شاید کهن ترین زمان)، تقسیم بندی سال را به چهار فصل بهار، تابستان، پاییز و زمستان داریم و گاهشماری امروزمان بر این پایه است.

در میان کوچ نشینان و کشاورزان ایران هنوز محاسبه فصل ها، به جای ماه ها فراموش نشده، برای معین کردن زمان فعالیت های دامداری و کشت، چهل و پنجم بهار (15 اردیبهشت)، هفتادم تابستان(10 شهریور) یا صدوبیستم نوروز(اول مرداد) در فارس، کرمان، لرستان و... رواج دارد.

ب) آغاز سال : در ایران کهن، آغاز سال در آغاز بهار(اعتدال بهاری) بوده ولی به علت کوتاهی، با محاسبه کبیسه دگرگونی در آن پیدا شد. زمانی آغاز سال اول تابستان(انقلاب صیفی) و ماه تیر بود و در دوره ای چنان که ابوریحان بیرونی آورده است، سال با اول تابستان ولی با نام ماه فروردین آغاز می شد و در نتیجه اعتدال بهاری در اول دی ماه بود و زمانی نیز آغاز سال در اول زمستان(انقلاب شتوی) و دی ماه، و هنگامی آغاز سال در اول پاییز (اعتدال پاییزی) مهر ماه بود و در دوره ای سال ثابت(بهیزکی) در ایران از نوزده حمل(نوزده فروردین) آغاز می شد.

و سرانجام با رواج گاهشماری جلالی، آغاز سال بر اعتدال بهاری و آغاز فروردین استوار ماند و گاهشماری قمری یا مهمی یا هلالی که بعد از اسلام در ایران رواج یافت امروز بیشتر جنبه دینی دارد. برگزاری فریضه ها، مناسک، سوگواری، جشن ها و آیین های اسلامی برپایه گاهشماری قمری است.

کبیسه

یکی از علت های نابسامانی و گردش زمانی در گاهشماری ها نابسامانی و کوتاهی در در «کبیسه کردن» است. واژه کبیسه معرب واژه سریانی کبیشتا و به معنی پر و افزوده می باشد.

در زبان فارسی و نیز زبان عربی این واژه تنها برای سال کبیسه به کار می رود بدین معنی که در گاهشماری های خورشیدی سال را 365 روز می آورند در صورتی که زمان گردش زمین به دور خورشید 365 روز و 5 ساعت و 48 دقیقه و 46 ثانیه است. برای همسان کردن، ساعت های افزون را هر چهار سال یک روز به شمار آورده و در سال چهارم یک روز به ماه اسفند، که 29 روز است می افزایند.

در ایران پیش از اسلام، این ساعت ها و دقیقه های افزون را، روی هم انباشته و هر 120 سال یکماه به سال می افزودند. این کبیسه کردن درپی نابسامانی های دوره ساسانی، از زمان خسروپرویز، انجام شد و در نتیجه نوروز آغاز سال و فروردین ماه در گاهنامه ایران، از آغاز بهار(اعتدال ربیعی) به آغاز تابستان (انقلاب صیفی) رسیده و چندی بر این پایید، تا در زمان جلال الدوله ملکشاه و تنظیم تقویم دوباره کبیسه برقرار گردید.

کبیسه کردن

در گاهشماری قمری که سال 354 روز است و از سال خورشیدی نزدیک به 11 روز کم دارد، چنین بود که هر سه سال یک ماه به سال قمری افزود و آن را 13 ماه به شمار می آوردند. کبیسه کردن سال قمری، در عرب، از سال دهم هجری به دستور حضرت پیامبر(ص) ممنوع گردید، ولی هندیان بر این روال هر سه سالی یک ماه به گاهشماری قمری می افزایند.

از سال 1304 خورشیدی با افزودن یک روز به ماه های فروردین تا شهریور ماه و محاسبه اسفند 29 روز، روزهای پنجه، به دست فراموشی سپرده می شود؛ و با سی روز حساب کردن اسفند ماه، در هر چهار سال یکبار کبیسه می شود.