ظرفیت روانشناختی قرآن کریم در تولید علم

حجت الاسلام عباس پسندیده، عضو هیأت علمی و مدیر گروه اخلاق و روانشناسی دانشگاه قرآن و حدیث، صبح امروز در جلسه ای با عنوان «ظرفیت های روانشناختی قرآن کریم» از دوره آموزشی قرآن و تربیت که به همت مؤسسه آموزش عالی حوزوی علامه مجلسی(ره) وابسته به دفتر تبلیغات اسلامی اصفهان برگزار شد، دوره کنونی از تاریخ انقلاب اسلامی را فصل جهاد علمی دانست و گفت: آنچه امروز می تواند کشور را نجات دهد، همین فعالیت های علمی است.

وی افزود: فعالیت های علمی هم باید در عمل اجرایی شوند و تا هنگامی که مبانی نظری درست و سامان یافته ای نداشته باشیم، به اجرای صحیح هم نخواهیم رسید.

عضو هیأت علمی دانشگاه قرآن و حدیث با بیان اینکه قرآن کریم در زمینه های گوناگون می تواند منشأ تولید علم و نظریه پردازی باشد، اظهار کرد: یکی از زمینه های مهم در تولید علم از قرآن کریم، زمینه روانشناختی است.

حجت الاسلام پسندیده بحث پیرامون وجود یا عدم وجود روانشناسی اسلامی را بحثی انحرافی دانست و ابراز کرد: اگر منظور از روانشناسی اسلامی یک دانش آماده آکادمیک است که در مراکز علمی می تواند ارائه و تدریس شود، باید بگویم که هنوز چنین دانشی وجود ندارد، اما اگر بخواهیم قابلیت چنین چیزی را بررسی کنیم، می توان گفت که بله این پتانسیل وجود دارد.
 

وی در ادامه گفت: روانشناسی می خواهد آن فرآیندهای روانی و درونی رفتارهای انسان را با روش علمی مطالعه کند تا اینکه بتواند آن را توصیف و تبیین کند، مثلاً اگر کسی شکرگزار است، چرا اینگونه است و چه می شود که او شکرگزاری می کند و در مقابل کسی که کفر می ورزد چرا اینگونه است.

عضو هیأت علمی دانشگاه قرآن و حدیث، تسلط بر توصیف و تبیین رفتارهای انسان را عامل پیش بینی رفتارهای انسان ها معرفی کرد و گفت: دقت کنید که روانشناسی اسلامی با فقه روانشناختی متفاوت است و نمی خواهد حکم کارها را به دست بیاورد، بلکه یک روانشناس، تبیین رفتار انسان ها را بر عهده دارد و منظور از رفتارها، حرکات اعضای بدن نیست و شامل دیدن و شنیدن و صفات و اخلاقیات درونی انسان می شود.

حجت الاسلام پسندیده بیماری های روانی را یک قسمت از روانشناسی دانست و اظهار کرد: جنگ جهانی اول و دوم، روانشناسی را به این حیطه وارد کرد، اما تربیت انسان های با استعداد و طراحی و ساختن یک زندگی خوب برای انسان ها دو عرصه بسیار مهم تر دیگر از روانشناسی هستند که مغفول مانده اند.

وی با بیان اینکه روانشناسی در تلاقی با دین، سه دوره را پشت سر گذاشته است، ابراز کرد: دوره اول همراهی روانشناسی با دین بوده است، اما از دهه دوم قرن بیستم، این همراهی دچار مشکل شد و از نیمه دوم قرن بیستم باز هم روانشناسی یک رویکرد مثبت به دین پیدا کرد، البته این مثبت بودن به معنای هم کیشی نیست و به معنای رویکرد غیر بیماری داشتن به روانشناسی و محدود نکردن روانشناسی به بیماری های روانی است.

حجت الاسلام پسندیده دوره کنونی تاریخ را عصر اقبال روانشناسی به دین دانست و اظهار کرد: اگر یک نظریه یا درمان روانشناسی در مغرب زمین جواب داده است، معلوم نیست که همان نسخه در شرق هم موفق عمل کند.

عضو هیأت علمی دانشگاه قرآن و حدیث با اشاره به کتاب «دین و معنویت در مشاوره» اثر یوهانسن، نشریه بین المللی دین و بهداشت روانی، کتاب «روان درمانی و مشاوره با مسلمانان» از مروان دویلی، نشریه بهداشت روانی مسلمانان و اصول روانشناسی بودایی، ابراز کرد: نمونه هایی در مسیحیت و یهودیت هم وجود دارند و این کتاب ها و نشریات، حاصل پژوهش های گسترده در این زمینه ها هستند.

وی با بیان اینکه روانشناسی برای همه افراد، یکسان نیست، گفت: این موضوع، تحت عنوان روانشناسی فرهنگی مطرح است و روانشناسی در مسیحیت و یهودیت و اسلام را متفاوت با یکدیگر می داند و تحقیقاتی در دنیا انجام می شود که روانشناسی را مبتنی بر مسیحیت، طراحی می کنند که بر اساس روانشناسی فرهنگی، برای دیگر ادیان قابل استفاده نیست.

حجت الاسلام پسندیده افزود: متون دینی قابلیت زیادی در تولید علم و به ویژه روانشناسی را دارند، اما این کار، به یک سری اقتضائات نیاز دارد و باید به قرآن به مثابه یک منبع و نه یک محصول آماده نگاه شود.

عضو هیأت علمی دانشگاه قرآن و حدیث با تأکید بر لزوم تغییر نوع نگاه اهل علم، به متون دینی، اظهار کرد: اینکه قرآن کریم چه می گوید با دانش تفسیر قابل حل است، اما سؤال دیگری هم مطرح است که چرا قرآن چنین می گوید و چه هدفی را از این گفتن دنبال می کند و چه اثری بر مخاطب خود می گذارد و این چرایی ها یک دانشمند را برای پاسخ به این سؤالات، به جستجو و فعالیت وا می دارد.

وی افزود: مثلاً قرآن در جایی می فرماید که خداوند «دوست دارد» و در جای دیگر می فرماید که پروردگار « دوست ندارد» ، اما باید ببینیم که این ها چه ربطی به ما دارند و چرا در اینجا مطرح شده اند.

حجت الاسلام پسندیده با اشاره به آیات اول تا چهارم سوره مبارکه قلم، گفت: خداوند رسول اکرم(ص) را الگویی برای مسلمانان معرفی می کند تا رفتار خود را بر اساس تعالیم ایشان تنظیم کنند و سپس خطاب به پیامبر(ص) می فرماید که تو خُلق عظیم داری. عظمت خلق غیر از نیکو بودن آن است و من آن را به اخلاق توسعه یافته تعبیر می کنم، اما باید بررسی کنیم که چرا خداوند این موضوع را خطاب به پیامبرش می گوید.

عضو هیأت علمی دانشگاه قرآن و حدیث در ادامه گفت: در آن زمان، پیامبر اسلام(ص) تحت فشار و تنگنای اجتماعی قرار داشته است و حضرت(ص) شرایط سختی را تجربه می کردند، به همین دلیل هم خداوند می خواسته تا اینگونه به او تسلی بدهد که علامه طباطبایی(ره) در المیزان هم به این نکته اشاره کرده است.

وی افزود: حال سؤال ما تغییر می کند به این که خداوند چگونه پیامبر خودش را آرام می کند و تسلی می دهد. توان افزایی پیامبر(ص) در برابر فشارهای اجتماعی از راه تسلی دادن صورت می گیرد و به او می فرماید که تو خلق عظیم داری و ما می توانیم از این موضوع در زندگی خود استفاده کنیم.

حجت الاسلام پسندیده تأیید از سوی عالی ترین مقام آفرینش جهان که همان پروردگار عالم است را سبب آرامش و تسلی دانست و گفت: پیامبر(ص) در آن زمان مورد تهمت مردم قرار گرفته بود و ایشان را مجنون و مسحور امام علی(ع) می دانستند و خداوند بعد از اتهام زدایی از پیامبر(ص) از روش پاداش دهی در برابر تحمل فشارها استفاده می کند و سیستم روانی انسان به گونه ای است که با پاداش، می تواند در برابر فشارها تاب آور شود. خداوند سپس از سجای اخلاقی پیامبر(ص) می گوید که این نوع تعریف کردن از یک فرد سبب ایجاد غرور در او نمی شود، چرا که فشارها را خنثی می کند.

عضو هیأت علمی دانشگاه قرآن و حدیث اظهار کرد: خداوند سپس ذهن پیامبر(ص) را به سمت آینده ای می برد که همه چیز برای مردم مشخص می شود و متوجه می شوند که خودشان مجنون بوده اند. از این چهار زاویه مطرح شده در آیات آغازین سوره قلم می توان به عنوان مثالی برای ظرفیت های روانشناختی قرآن کریم یاد کرد.

وی گفت: ما نمی خواهیم روانشناسی را بر قرآن تحمیل کنیم، بلکه می خواهیم با پرسش های روانشناختی قرآن را مطالعه کنیم.