جالب ترین آداب و رسوم شب یلدا در شهرهای مختلف ایران
آداب و رسوم جالب شب یلدا در شهرهای مختلف ایران
هر منطقه ای از ایران به توجه به فرهنگ، شرایط اقلیمی و آب و هوایی و بالطبع مواد خوراکی و میوه هایی که در این فصل از سال خوردن آن‌ها مرسوم است، شب یلدا را به شیوه خودشان برگزار می کنند. برای مثال در آداب و رسوم شب یلدا شهر تهران در گذشته خوردن هندوانه و خربزه و انار در کنار شب نشینی حرف نخست را می زد.
در آداب شب چله یا همان «چله گجه سی» خواننده ها و نوازنده ها که در زبان آذری به آن‌ها «عاشیق» می گویند تا پاسی از شب ساز می زدند و می خواندند. در آداب و رسوم شب یلدا همدان خوردن میوه «به» از اوجب واجبات است و در آداب و رسوم شب یلدا اصفهانی ها حتما باید در شب یلدا «انگور» بخورند و «پسته» یکی از شب چره های مهم سفره شب چله یا شب یلدا قزوینی هاست.
رسومات شب یلدا در همدان؛ شام محبت بخوریم
در تمام تاریخ شب یلدا در همدان شب چله همدانی ها با پهن کردن بساط کرسی در هوای سرد آخرین روز پاییز همراه بوده است. اصلاً درست کردن کرسی برای شب یلدا در همدان یک امر واجب و ضروری است و بدون آن شب چله معنا ندارد و مقدمه اصلی شب یلدا است. همدانی ها به این مراسم «کرسی گذاران» می‌گویند.
وقتی که تمام اعضای فامیل در خانه بزرگ تر فامیل دور کرسی جمع شدند خوردن شب چره و خوراکی‌های مرسوم آغاز می شود. در همدان قدیم زمستان را به «چله بزرگه» و «چله کوچیکه» تقسیم می کردند و معتقد بودند که چله بزرگه ۴۰ روز است و از اول دی شروع می‌شود و چله کوچیکه ۲۰ روز است که از یازدهم تا آخر بهمن ادامه دارد.
رسم شام و خوراکی های شب یلدا در همدان
زنان همدانی از چند هفته قبل از شب یلدا خوراکی های مخصوص این شب را آماده می کنند. از خرید انواع تخمه، شاهدانه، انجیر خشک، نخود، گردو، بادام و سایر انواع شب چره تا خشک کردن انواع میوه و خرید هندوانه و انار و البته میوه «به» که همه در سینی‌های مسی چیده می شوند.
فال شب یلدا در همدان
در این شب یک رسم قدیمی از صدها سال پیش اجرا می‌شود که «فال سوزن» نام دارد. هنوز هم برخی خانواده های همدانی به برگزاری این رسم پایبند هستند. روال آداب چله در همدان چنین است که وقتی خوردنی ها تمام شد، یک تکه پارچه تازه و آب نخورده می آورند.
یک خانم مسن و با کمالات که اشعاری را از حفظ است، شعری می خواند. سپس دختر بچه کوچکی روی همان پارچه سوزن می زند. حاضران مجلس در دل نیت می کنند. خواندن هر شعر که تمام شده، در هر محلی که دختر سوزن زده (البته دیگران محل سوزن زدن ها را نباید ببینند) مخصوص یک شعر است و هر کسی هر نیتی دارد یکی از آن ها را که مخصوص یک شعری است را انتخاب و شعر را جواب نیت خود می داند.
شعرهایی که در ادامه می آوریم نمونه ای از اشعاری است که برای فال سوزن می خوانند:
*بالای کوچه پسندت کردم/ ای گل کوتاه بودی بلندت کردم/ ای گل ترش بودی مثل آبلیمو به مثل خرده قندت کردم ای گل.
*سفید مرغی بودم بر شاخ پسته/ فلک سنگی زدم بالم شکسته/ فلک بالی بده پرواز گیرم/ در دروازه شیراز گیرم.
*سحر صبحی برفتم دیدن گل/ بدیدم جفت بلبل شاخه گل/ زبان زرگری می خواند و می‌گفت/ خدا تا کی کنم صبر و تحمل ؟
*کوچه درآمدی و می رقصیدی/ کارد و قمه و کیسه به ما بخشیدی/ کارد و قمه و کیسه به ما نفتاده/ عید من وتو، عید قربان افتاده.
بازی های جذاب شب یلدا در همدان
یکی دیگر از آداب و رسوم شب یلدا در همدان انجام بازی های مختلف است. یکی از معروف ترین بازی های همدانی ها در این شب «مهره ریزان» است. برای این بازی یک شب قبل از شب چله یک کوزه که به آن «قوزوله» می گویند که از سوی میزبان تهیه می‌شود و به در خانه کسانی که قرار است شب یلدا مهمان باشند برده می شود.
هر کدام از مهمان ها یک چیزی در این کوزه می اندازند از سوزن و سکه گرفته تا مهره و سنگ ریزه و چیزهای کوچک دیگر. در شب چله این کوزه را به دست یک دختر نابالغ می دهند. سپس یک تور قرمز هم روی سر دختر می اندازند.
بعد تمام افراد شرکت کننده به دور دختر حلقه زده و با خواندن ابیاتی از اشعار دلنشین بوستان سعدی یا حافظ برای هر وسیله ای یک بیت خوانده و بعد از دختر کوچک می خواهند آن را بیرون آورد. بر همین اساس بیت شعر همراه هر شیء به عنوان فال صاحب شی تلقی شده و توسط بزرگ خانواده تفسیر و نتیجه فال و نیت شرکت کننده معلوم می شود.
آداب و رسوم شب چله برای تازه عروس در همدان
همدانی ها اگر تازه عروسی داشته باشند در شب چله برایش آجیل شور، مرغ و ماهی، یک جعبه شیرینی و یک قواره پارچه می‌فرستند. همه را داخل سینی می چینند یا در خوانچه می گذارند و برای عروس می برند. عروس هم در عوض چیزی مانند پارچه پیراهنی یا پارچه لباسی یا جوراب همراه با یک جعبه شیرینی برای داماد می فرستد.
آداب شب چله اصفهانی‌ها؛ چله زری و عمو چله
می دانستید مهم ترین میوه برای اصفهانی ها در شب چله در کنار انار و هندوانه، انگور است؟ اصفهانی ها هم مثل همدانی‌ها دو چله دارند: چله و چله کوچک که چله همان شب یلدا است. در گذشته این باور پر رنگ تر بود. چله از ابتدای دی ماه آغاز و تا ۱۰ بهمن ماه ادامه داشت.
چله کوچک اما از ۱۰ بهمن آغاز می‌شد و تا ۳۰ بهمن ادامه داشت. شب چله در اصفهان یک نام جالب دارد. شاید بهتر باشد بگوییم در حقیقت برای این که تناسب میان زن و مرد برقرار شود، شب چله در اصفهان دو نام دارد: چله زری که برای زنان است و عمو چله برای مردان. به همین خاطر در زمان قدیم اصفهانی ها دو شب چله برگزار می کردند.
یکی دیگر از آداب و رسوم شب یلدا در اصفهان قدیم که ریشه در سال‌های دور دارد پهن کردن لباس ها و رختخواب ها در هوای آزاد به خصوص در مقابل خورشید بود تا با این کار به «عمو چله» و «چله زری» خوشامد بگویند.
رسم غذای شب یلدا در اصفهان
اصفهانی ها در گذشته اعتقاد داشتند برای شب یلدا حتما باید به خاطر خواص و فواید انگور حتما این میوه بخورند. به همین خاطر در فصل انگور مقداری انگور در پارچه ای می پیچیدند و در زیرزمین خانه ها نگه می داشتند تا از بین نرود. شب چله در سفره شب چله قرار دهند و آن را میل کنند.
یکی دیگر از آداب و رسوم شب یلدا در اصفهان خوردن «چلسمه» است. در زمان قدیم چلسمه به آجیل و تنقلاتی مثل گندم، مویز، کشمش، نخود و شاهدانه و … گفته می شد. علاوه بر این میوه های فصل مثل خرمالو و انار از جمله میوه های حاضر همیشگی در سفره شب یلدای اصفهانی ها بود. البته هندوانه همیشه حضور پر رنگی نداشت.
کشمش، گردو، بادام، قیسی، برگه زردآلو یا برگه گلابی، جوزقند، انجیر و خرما از جمله محبوب ترین شب چره های اصفهانی ها از گذشته تا امروز هستند. یکی از غذاهای مرسوم شب یلدای اصفهان و حومه «آش کدو» است. اگر شب چله برف ببارد خوردن شیره با برف از جمله خوراکی های محبوب اصفهانی هاست.
آداب و رسوم شب یلدا برای عروس در اصفهان
در شب یلدای اصفهانی ها از گذشته آن هایی که سواد داشتند برای سایرین شاهنامه می خواندند. اصفهانی ها هم در شب چله همانند همدانی ها برای تازه عروس ها خوراکی و هدیه می فرستند که باز هم رسمی قدیمی و زیباست.
آداب و رسوم شب یلدا در قزوین؛ از کله‌پاچه خوری تا شال اندازی
قزوینی ها برای هر کدام از میوه های شب یلدا نماد خاصی تعیین کرده اند. هر کدام را نشانی از برکت، سلامتی، فراوانی رزق و روزی و شادی و سرخوشی می دانند. آجیل شور و شیرین، انواع باسلوق، انواع تخمه شور و البته باقلوا از جمله مهم ترین خوراکی های شب چله قزوینی ها هستند. از قدیم رسم بر این بوده که قزوینی ها در شب یلدا به منزل بزرگ فامیل بروند و حین خوردن خوراکی به قصه و مثل های پدربزرگ ها و مادربزرگ ها گوش بدهند.
غذا و خوراکی های شب یلدا در قزوین
خوردن انار دانه شده و البته هندوانه در شب یلدای قزوینی ها هم مرسوم بوده است. چون در گذشته در اواخر پاییز هندوانه‌ای پیدا نمی شد، قزوینی ها هندوانه های تابستانی را در انبار کاه و در مکانی که نه سرد و نه گرم بود پنهان می کردند تا برای شب یلدا هندوانه تازه داشته باشند. خرمالو یکی دیگر از مهم ترین میوه های شب یلدا در قزوین بوده و هست.
شام شب چله هم یا باید انار پلو باشد یا کله پاچه، قدیمی ها شیر برنج هم می پختند. چون عقیده داشتند که خوردن آن با شیره خرما در آخرین شب پاییز خواص درمانی دارد. در روستاهای قزوین رسم بر این است که اگر شام شب چله کله پاچه باشد، استخوان ها را دور نمی اندازند. آن ها را نگه می دارند و در فصول بهار و تابستان می سوزانند. سپس خاکستر استخوان ها را در جالیز می ریزند تا محصولاتشان از شته و آفت در امان بماند.
آداب و رسوم شب چله برای عروس در قزوین
یکی دیگر از آداب و رسوم روستایی های قزوین در شب چله «شال اندازی» است. اگر پسر جوانی دختری را نشان کرده باشد در شب چله شالش را از سقف پشت بام خانه آن دختر از «درجی سران» یا «باجه» خانه آویزان می کند. اگر خانواده دختر تمایل به دادن دخترشان به این پسر جوان داشته باشند، به آن شال هدیه ای مثل جوراب می بندند و داخل جوراب یک مشت نخود و کشمش هم می ریزند.
«کرسی سری» یکی دیگر از آداب و رسوم شب یلدا قزوینی ها به خصوص در مناطق روستایی رسم شب یلدا برای تازه عروس است. در این مراسم دختر و پسری که نامزد می شدند. خانواده پسر مجمعی را روی کرسی می گذاشت و دور مجمع را تزیین می کرد. سپس داخل آن را با توجه به وسع مالی هدیه ای مانند یک قواره لباس، کله قند، میوه و آجیل می‌گذاشت و به در خانه عروس می بردند.
آداب و رسوم شب یلدا در کرمانشاه با قصه هایی از شیرین و فرهاد
کرمانشاه یکی دیگر از شهرهای تاریخی ایران است که مردم آن شب یلدا را طبق آیین کهن و دیرینه ایرانیان با شعرخوانی و قصه گفتن سپری می کنند. طبق آداب و رسوم شب یلدا در کرمانشاه در این روز همه افراد فامیل در خانه بزرگ تر خانواده جمع می شوند و دور هم فال می گیرند، قصه می گویند و پایکوبی می کنند.
در این روز بزرگ فامیل قصه هایی از شیرین و فرهاد، رستم و سهراب و خواندن اشعاری زیبا می کند. گرفتن فال حافظ در این روز یکی دیگر از سنت های جذاب مردم این شهر در شب یلدا محسوب می شود.
غذا و خوراکی های شب یلدا در کرمانشاه
در کرمانشاه خوردن میوه هایی که نماد خورشید هستند در شب یلدا اهمیت زیادی دارد. این میوه های عبارت اند از هندوانه، انار، سیب قرمز و لیمو شیرین. معمولاً در سفره شب یلدای کرمانشاهی ها می توانید همیشه آجیل، راحت الحلقوم، آجیل مشکل گشا؛ شیرینی های محلی مثل کاک و نان برنجی کرمانشاهی را پیدا کنید.
آداب و رسوم یلدا در خراسان جنوبی؛ برگزاری مراسم کف زنی
یکی از جالب ترین آداب و رسوم شب یلدا در خراسان جنوبی برگزار می شود. مراسم کف زنی نام آیینی خاص در این شهر است که به شیوه ای جذاب و متفاوت اجرا می شود. برای این مراسم ریشه گیاهی به نام چوبک که به آن بیخ می گویند را در آب خیس می دهند. سپس آن را چند بار می جوشاند و در یک ظرف بزرگ سفالی به نام تغاز می ریزند.
در شب یلدا مردان و پسران جوان دسته های نازک چوب درخت انار را آن قدر داخل این ظرف سفالی می زنند تا کف کند. این کار باید در هوای سرد انجام شود. سپس این کف را با شیره شکر و مغز گردو و پسته ترکیب می کنند و آن را در شب یلدا میل می کنند. بسیاری از جوان ها این کف ها را به سمت هم پرت می کنند و به صورت یکدیگر می مالند و شادی می کنند.
آداب و رسوم یلدا در کهگیلویه و بویر احمد؛ سنت متیل خوانی تا کاسه بهره
در کهگیلویه و بویر احمد رسومات شب یلدا با متیل خوانی بزرگ فامیل اجرا می شود. طبق این مراسم پیرترین فرد خانواده باید متیل یا افسانه ای بلند را برای دیگران بخواند. در این شب مردم این شهر طبق رسمی کهن به نام کاسه بهره، برای همسایه هایی که کم بضاعت هستند، غذا می برند.
رسم غذای شب چله و خوراکی های شب یلدا در کهگیلویه و بویر احمد
در این شب مردم کهگیلویه و بویر احمد به منظور افزایش بارش برف و باران آش های محلی مثل شیر برنج و آش دووا می پزند. آش دووا یک نوع آش دوغ محلی است که به مقدار زیاد در این شب پخته می شود. از دیگر غذاهای معروف این شهر در شب یلدا می توان به آش کارده، شله ماش و شله بادام اشاره کرد.
آداب و رسوم یلدا در مازندران؛ مراسم چله شو
در مازندران نیز مردم این روز را با رفتن به منزل بزرگ تر ها و خوردن خوراکی های مختلف جنش می گیرند. در این روز که به آن چله شو گفته می شود، یکی از افراد فامیل شروع به خواندن اشعار فردوسی می کند و همه فامیل دور هم فال می گیرند و از داستان هایی که بزرگ ترهای فامیل تعریف می کنند لذت می برند.
از چند شب قبل از شب چله خانم ها خانه تکانی می کنند و انار دان می کنند و برای این شب طولانی آماده می شوند.
غذا و خوراکی های شب یلدا در مازندران
مازندرانی ها در شب یلدا غذاهایی مثل سبزی پلو همراه با مرغ، اردک یا ماهی شکم پر طبخ می کنند. خوردن کوکو سبزی با سبزی تازه نیز یکی دیگر از غذاهای سنتی مازندرانی ها در شب یلدا محسوب می شود. خوردن انار قرمز، میوه های مختلف، آجیل و تنقلاتی مثل گندم برشته، تخم بود داده هندوانه و کدو، کدو حلوایی پخته و میوه خشک نیز در این شب بسیار رایج است.
مازندرانی ها معتقد هستند که خواص هندوانه خوردن آن را در شب یلدا واجب کرده است چرا که می تواند از سکته قلبی و خفقان جلوگیری کند. آن ها بر این باور هستند که هرکس در شب چله یک قاچ هندوانه بخورد در طول سال دندان درد نمی گیرد و تمام حاجاتش نیز برآورده می شود.
سخن پایانی
شب یلدا یکی از قشنگ ترین آداب و رسوم ما ایران است که در گوشه و کنار کشور و در تک تک شهرها به شیوه ای جذاب و با سنت هایی متفاوت و دوست داشتنی برگزار می شود. در این شب همه دور هم جمع می شوند و شکل هایی متفاوت اما شبیه به هم طولانی ترین شب سال را جشن می گیرند. از میوه ها و خوراکی های خوشمزه می خورند و به قصه ها و افسانه های قدیمی که بزرگان فامیل تعریف می کنند، گوش می کنند.
سوالات متداول
علت نامگذاری شب یلدا چیست؟
یلدا در زبان رایج مسیحیت که به آن سریانی گفته می شد، به معنای تولد و زایش است. هنوز مشخص نیست که این واژه چطور وارد زبان فارسی شده اما برخی شواهد نشان می دهد که ورود مسیحیان اولیه ای که در روم باستان زندگی می کردند به ایران، موجب ورود این واژه به زبان ما شده است.
شب یلدا چقدر قدمت دارد؟
گفته می شود که باستان شناسان شواهدی پیدا کرده اند که نشان می دهد شب یلدا از ۷ هزار سال پیش نیز در کشور برگزار می شده است. اما با این حال می توان گفت که شب یلدا از ۵۰۰ سال قبل از میلاد به رسمیت شناخته شد و از زمان داریوش یکم وارد فرهنگ ایرانیان باستان شد.
شب یلدا کی هست؟
تاریخ شب یلدا طبق سنت های قدیمی و کهن ایرانیان در ۳۰ آذر از غروب آخرین روز پاییز تا طلوع خورشید در اولین روز دی برگزار می شود.
چرا در شب یلدا انار می خورند؟
انار با رنگ قرمز نماد خورشید و شادی است و خوردن آن نیروی باروری و برکت را افزایش می دهد. این میوه در ادیان و افسانه ها جایگاه ویژه ای دارد و به عنوان میوه ای مقدس شناخته می شود. در دین زرتشت از شاخه ها و میوه انار در مراسم مذهبی استفاده می شود و این درخت از درختان مینوی محسوب می شود.
رسومات شب یلدا در تهران چگونه است؟
در تهران معمولا سنت های خاص و متفاوتی در شب یلدا اجرا نمی شود. در این روز همه اعضای خانواده دور هم جمع می شوند و از انواع شیرینی، دسر و غذاهای مختلفی که تدارک دیده شده، میل می کنند.
منبع : کوروش
