نگاهی به آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی

در هر صورت، جنت سرا بعد از دوره صفویه به عنوان مسجد مورد استفاده بود و همچنان منبرهایی از آن دوره در مسجد وجود دارد. این ساختمان در حال حاضر موزه اسناد تاریخی شیخ صفی الدین است که محل نگهداری فرش شیخ صفی الدین و نمد دوره صفویه، اسناد و علم شاه اسماعیل است.مولاژ فرش اردبیل در این محل گذاشته شده است که از نظر طرح و بافت جزو نفیس ترین فرش های جهان محسوب می شود و بازدید از آن خالی از لطف نخواهد بود. قالی اردبیل که در موزه ویکتوریا و آلبرت لندن نگهداری می شود، نه تنها به لحاظ هنری، بلکه به خاطر داشتن تاریخ و امضا، یک سند تاریخی به شمار می رود و بافت آن به سال ۹۱۸ شمسی در دوره سلطنت شاه تهماسب برمی گردد.

گنبد الله الله (مقبره شیخ صفی)

گنبد اللّه اللّه که به دستور صدرالدين موسی ساخته شد، محل دفن شیخ صفی در یک صندوق چوبی منبت و خاتم کاری است و هسته مرکزی این مجموعه به شمار می رود.گنبد الله الله محل دفن شیخ صفی اردبیلی استبرج آجری استوانه ای شکلی در نمای بیرونی آن قرار گرفته است که قاعده سنگی هشت ضلعی و گنبدی کم خيز دارد.روی بدنه برج با کاشی معقلی فيروزه ای تزیین شده که به دلیل تکرار الله روی آن، به گنبد الله الله معروف است.

قبرهای دیگری نیز در این بخش قرار دارد که از آن جمله می توان به مزار شیخ حیدر، پدر شاه اسماعیل اول، واقع در جنوب قبر شیخ و رو به قبله اشاره کرد که صندوقچه ای چوبی و منبت کاری روی آن قرار دارد. دو قبر دیگر در ضلع شمالی قبر شیخ به چشم می خورد که یکی به شیخ ابراهیم، مشهور به شیخ شاه، نواده شیخ و دیگری به صدرالدین موسی فرزند و جانشین او تعلق دارد.

مقبره شاه اسماعیل اول

مقبره شاه اسماعیل اول فضای چهارگوش کوچکی دارد که روی این فضا، منشوری منتظم احداث شده و بالای آن استوانه ای متوازن قرار گرفته است. این آرامگاه در اصل بخشی از بنای آرامگاه محیی الدین محمد بوده كه با تغییرات اندکی به مدفن شاه اسماعیل تبدیل شده است. علاوه بر معماری منحصربه فرد، آرایه های هنری و عرفانی از جمله دیوارنگاره های تذهیب، كتیبه های قرآن و حدیث و صندوق چوبی خاتم کاری، چشم هر بیننده ای را به خود خیره می کنند.

صندوق چوبی نفیسی از خاتم و منبت روی قبر شاه اسماعیل وجود دارد که همایون شاه گورکانی به پاس حمایت صفویان از او و کمک به بازپس گیری حکومت، به آن ها اهدا می کند.برجی استوانه ای به ارتفاع هشت متر در نمای بیرونی مقبره شاه اسماعیل اول دیده می شود که گنبدی با ساقه کوتاه روی آن قرار دارد. در پایین گنبد نام ائمه اطهار (ع) به خط ثلث روی کاشی سفید نقش بسته و پنج شمشیر به نشانه پنج طایفه ای که شاه اسماعیل را به سلطنت رساندند، زینت بخش بالای گنبد است.

عمارت چینی خانه

عمارت چینی خانه از بناهای اوليه مجموعه شيخ صفی به شمار می رود که در ابتدا محل اجتماع درويشان يا تالار مراسم (جمع خانه) بود و بعدها در عصر شاه عباس اول به محل نگهداری کتب نفيس و اشيای قيمتی و چينی های اهدایی سلطنتی تبدیل شد. چینی خانه در شرق قندیل خانه یا رواق اصلی قرار دارد و از طریق دو ورودی به دارالحفاظ منتهی می شود. در این محل چهار شاه نشین با طاقنماهایی از نوع مقرنس گچی و مزین به نقاشی و طلاکاری به چشم می خورد که هماهنگی رنگ ها با سطوح مقرنس، منظره ای شگفت انگیز خلق کرده است.

از آنجا که صفویان تمام تلاش خود را برای برقراری امنیت در فلات ایران به کار بستند، امپراتوری چین ۱۲۰۰ قطعه چینی سفید و آبی را به دربار شاه عباس اهدا کرد. پادشاه نیز برای نشان دادن ارادت خود به شیخ صفی، هدایای چینی را به این مکان آورد و گفته می شود که شیخ بهایی را برای طراحی این فضا مامور کرد.

این ظروف چینی از نوع ظروف مینگ و سلادون با مهر شاهی و عبارت «وقف آستانه شیخ صفی کرد بنده شاه ولایت عباس» هستند. بخشی از این گنجینه ها امروزه در موزه آرمیتاژ نگهداری می شوند و تعدادی از ظروف چینی همراه با چند قطعه فرش و اسناد و کتب در دوره پهلوی به موزه ایران باستان تهران منتقل شدند. با این حال، چندین قطعه ظرف چینی، خرقه شیخ صفی مربوط به قرن هشت هجری قمری و مهر مخصوص شاهان صفوی در حال حاضر در موزه چینی خانه نگهداری می شوند. علاوه بر این، یک جلد قرآن نفیس به خط کوفی با قدمت ۱۱۰۰ سال در این تالار وجود دارد که سومین قرآن نفیس ایران است.

کاشی های خشتی به رنگ زرد و سبز مغز پسته ای برای تزیین بخش های مختلف تالار، ایوان ها، طاق نما ها و... استفاده شده است. دیوارهای تالار از چوب و گچ هستند که روی آن ها محفظه های متعددی با نقوش گل و بته و شاخ و برگ قرار گرفته و برای نگهداری اشیای قیمتی به کار می رفتند. یکی از نقوش محفظه ها به شکل شیشه های گردن بلند است که در دوره صفویه رواج داشت. قسمت بیرونی این محفظه ها از جنس چوب است و روی آن نقش های گل طلایی در زمینه ای آبی رنگ به چشم می خورد.این تالار منحصربه فرد، هنر معماری شیخ بهایی را به نمایش می گذارد که به لطف استحکام بی نظیر و گردش نور اعجاب انگیزش توانسته است با وجود حوادث تاریخی و زلزله های مختلف همچنان پابرجا بماند.

حرم خانه بقعه شیخ صفی

دارالحدیث بقعه شیخ صفی

دارالحديث يا طاق متولی در ضلع جنوبی صحن اصلی و درست مقابل مسجد جنت سرا قرار گرفته است. این محل در ارسی مشبک بزرگی دارد که در نگاه اول توجه هر بیننده ای را به خود جلب می کند. همچنین ايوانی با طاق ضربی و دو اتاق کوچک در دو طرف ايوان و مقابر تعدادی از بزرگان صفوی نيز در دو سوی اين بنا وجود دارد. نمای بیرونی بنا مزین به کاشی معرق بوده و احاديثی از پيامبر اکرم (ص) به خط نسخ زینت بخش پیشانی آن شده است.

شهید گاه بقعه شیخ صفی

حیاط و گورستان شهیدگاه در شرق و شمال چینی خانه قرار دارد که در عصر صفوی وسیع تر بود؛ اما بخشی از آن به خاطر ساخت خانه و مدرسه در شمال جنت سرا تخریب شد. این محل در دوره شیخ صفى‏ برای دفن مریدان او استفاده می شد و پس از تشكیل سلسله صفویه به گورستان شهداى جنگ شیروان و چالدران و شخصیت هاى مذهبى و سیاسى تبدیل شد.

سنگ قبرهاى این محوطه مزین به نقوش گیاهى، هندسى، حیوانى، انسانى، نمادین و خط نگاره ‏ها هستند. از آنجا که شاه اسماعیل صفوی اهمیت بسیاری برای کشته گان و سربازان خود در جنگ چالدران با دولت عثمانی قائل بود، دستور دفن پیکرها را در محوطه بقعه شیخ صفی داد و به این ترتیب، این قبرستان به شهیدگاه معروف شد.در کتاب اردبیل در گذرگاه تاریخ آمده است که در زمان اشغال این منطقه، تعدادی از سنگ قبرها توسط دولت روسیه غارت می شود.

و در پایان....

خانقاه و مجموعه بقعه شیخ صفی الدین در اردبیل، اینمجموعه از اوایل قرن شانزدهم تا اواخر قرن هجدهم به طول انجامید و محلی برای سلوک معنوی به رسم صوفیان بود.ساخت این مجموعه از اوایل قرن شانزدهم تا اواخر قرن هجدهم به طول انجامید و محلی برای سلوک معنوی به رسم صوفیان بود. در ساخت مجموعه، برای استفاده بهینه از فضای موجود و ایجاد کاربری های متنوع (از جمله کتابخانه، مسجد، مدرسه، بقعه، آب انبار، بیمارستان، آشپزخانه، نانوایی و تعدادی دفتر کار) از فرم های معماری سنتی ایران استفاده شده است. مسیر دسترسی به بقعه شیخ از هفت بخش، به نشانه هفت وادی عرفان تصوف تشکیل شده که با هشت دروازه، به نشانه هشت نگرش تصوف از هم جدا شده اند. نما و فضای داخلی بقعه و تزئینات فراوان آن به خوبی باقی مانده اند و مجموعه چشمگیری از دست سازهای قدیمی را می توان دید. بقعه شیخ صفی الدین مجموعه ای نادر از اجزای معماری اسلامی در قرون وسطی می باشد.