دروغ مصلحت آمیز یا منفعت خیز از زبان شهید مطهری

در زندگی روزمره ممکن است هر کسی به مسئله و موقعیت دروغ گفتن برخورد کند و وجدان خود را این چنین ساکت کند که دروغی که گفتم بر اساس مصلحت بود اما واقعیت کدام است؟

استاد شهید مرتضی مطهری (ره) به تبیین ابعاد مخلف این مسئله می پردازد و با توضیح درباره فلسفه دروغ مصلحتی و راست های فاجعه ساز می‌گوید «دروغ مصلحت آمیز آیا بهتر از راست فتنه انگیز است یا نه؟ سعدی در حکایتی میگوید دروغ مصلحت آمیز بهتر از راست فتنه انگیز است و این حکایت نشان دهنده درک درست سعدی از این مسئله است. کسی را نزد پادشاهی بردند که نهایت پادشاه دستور قتل آن را صادر کرده و مرد با قطع امید از زنده ماندن؛ شروع به دشنام پادشاه کرد در حالی که صدایش به خوبی به پادشاه نمیرسید. پادشاه از وزیر می‌پرسد که چه میگوید و وزیر پاسخ داد «الکاظمین الغیظ والعافین عن الناس (آل عمران/۱۳۴) » شخصی که در این میان به دنبال گرفتن نقطه ضعف و تصاحب جایگاه از این وزیر بود گفت: در حضرت پادشاهان نشاید امثال ما را دروغ گفتن، او دارد به پادشاه فحش میدهد، درحالی که تو میگویی آیه قرآن می‌خواند ؟ شاه گفت دروغ او از راست تو بهتر و دروغ مصلحت آمیز به از راست فتنه انگیز است وزیر با یک دروغ یک جانی را نجات داد و تو با یک راست جانی را به خطر می اندازی!

آیا این مسئله اساسا درست است که دروغ مصلحت آمیز به از راست فتنه انگیز است؟ چه طور ممکن است انسان معتقد باشد که راست را باید گفت ولو این که راست فلسفه خود را به کلی از دست بدهد . اگر راستی منشأ جنایت ها در دنیا بشود باید گفت؟ یا دروغی که جلوی جنایت ها را در عالم می‌گیرد، جان‌ها و حقیقت هایی را نجات میدهد نباید گفت؟ آیا وجدان چنین حکمی می‌کند؟

مصالح حقیقی یا منافع شخصی ؟

وی با اشاره به وجود فرق میان دروغ مصلحت آمیز و دروغ منفعت خیز می گوید: خیلی از افراد در تشخیص این دو موضوع خواسته یا ناخواسته اشتباه میکنند. دروغ مصلحت آمیز یعنی دروغی که فلسفه خود را ازدست داده و فلسفه راستی پیدا کرده باشد؛ یعنی دروغی که انسان با آن حقیقتی را نجات میدهد. ولی دروغ منفعت آمیز و منفعت خیز یعنی انسان دروغی بگوید که خودش یا عده ای بخواهند سودی از آن ببرند. مسئله مصلحت با مسئله منفعت نباید اشتباه شود. مصلحت دائر مدار حقیقت است که مانند دو برادر از هم جدا شدنی نیستند. مصلحت یعنی رعایت حقیقت را کردن؛ نه رعایت خودم و سود خودم، این منفعت است. افرادی برای منفعت خود دروغی میگویند که وقتی از آن ها سوال میشود چرا دروغ گفتی؟ میگوید دروغ مصلحتی گفتم. برای مقداری ناچیز مثلا سود بیشتر دروغ میگوید و میگوید دروغ به مصلحت گفتم. این مصلحت نیست و دروغی است مثل همه دروغ های دیگر، پس دروغ مصلحت آمیز غیر از دروغ منفعت خیز است.