.svg)
«سیره حضرت علی (ع) در رسیدگی به محرومان و نیازمندان»
پارسینه: «حضرت علی (ع) در زندگی شخصی خود به حداقل برخورداری‌ها اکتفا کردند و رفتار و زندگی خود را در همراهی با طبقات ضعیف و مستمند تنظیم کرده بودند.»
حجت‌الاسلام والمسلمین سید ضیاء مرتضوی، استاد حوزه علمیه و پژوهشگر نهج البلاغه بیان کرد: «برنامه‌ها و جهت گیری اصلی و عام حضرت علی (ع) در جهت فقرزدایی و ارتقای وضع معیشت مردم، تأکید و پایبندی ایشان به رعایت عدالت و مساوات در جامعه به ویژه در برخورداری از اموال عمومی و بیت المال بود. از جمله برنامه‌های کلی حضرت این بود که آنچه به عنوان امکانات دولت اسلامی و جامعه اسلامی به شمار می‌رفت و در اختیار امیرالمومنین علی (ع) بود به شکل عادلانه‌ای میان جامعه و آحاد مردم توزیع می‌شد. فرصت‌هایی که وجود داشت به صورت عادلانه در اختیار همه طبقات دور و نزدیک قرار داده می‌شد. چنانچه ایشان براساس یک برنامه کلی و با عنایت و فرصت ویژه‌ای که داشتند، ارتقای سطح معیشت مردم را پدید آوردند و به کارگزاران خود بر این جهت تأکید می‌کردند که زندگی مردم باید سامان یابد.»
حجت‌الاسلام والمسلمین سید ضیاء مرتضوی در گفتگو با شفقنا درخصوص سیره حضرت علی (ع) در رسیدگی به محرومان و نیازمندان، اظهار کرد: یکی از ابعاد روشن و قابل توجه حضرت علی (ع) این شخصیت جامع الهی، بُعد انسان دوستی، نوع دوستی، مردم داری به صورت عام و توجه ویژه و رسیدگی به طبقات فرودست و تنگدست اجتماعی و معیشتی به شمار می‌روند، می‌باشد. این بُعد از شخصیت حضرت امیر به ویژه در دوران حدود ۵ سال خلافت ایشان که در عمل در مسند زمامداری جامعه قرار گرفتند، بسیار آشکار است. به صورت کلی در کنار آنچه درباره سایر ابعاد زندگی و ویژگی‌های شخصیتی ایشان وجود دارد، نقش آن بزرگوار در همراهی و حمایت از پیامبر اکرم (ص) از آغاز نبوت و رسالت ایشان، در دوران مکه و سپس در دوران مدینه بسیار روشن می‌باشد که در تاریخ نمونه‌ها و شواهد آن به فراوانی بازگو شده است.
وی ادامه داد: در سیره عملی حضرت علی (ع) چه مواردی که مربوط به زندگی فردی و شخصی ایشان است و چه آنچه به زندگی اجتماعی و عمومی و جایگاه حکومت برمی گردد و چه از نظر گفتار‌ها و آموزه‌های متعددی که در این باره از زبان و قلم آن بزرگوار جاری شده و بخش عمده‌ای از آن برای ما به عنوان یکی از سرمایه‌های بزرگ بر جای مانده، برای زمامداران، مسئولان و کارگزاران و همه کسانی که دارای قدرت و نفوذ کلام در جامعه هستند، الگوست و الزاماتی را پیش پای آنان می‌گذارد. البته در یک گفتگو نمی‌توان به همه ابعاد این مساله پرداخت، ولی از این فرصت کوتاه و با تشکر از شفقنا که چنین توجهی به این بخش از زندگی و شخصیت امام علی (ع) دارد، نکاتی را بیان می‌کنم.
حضرت علی (ع) از نخستین روز خلافت به طبقات تنگدست جامعه توجهی ویژه داشتند
این پژوهشگر نهج البلاغه با تأکید بر اینکه حضرت علی (ع) توجه ویژه و خاصی به محرومان و فقرا داشتند، گفت: حضرت علی (ع) از نخستین روز خلافت خودشان، افزون بر برنامه عامی که در جهت رعایت عدالت و مساوات در مسجد مدینه اعلام فرمودند، به صورت خاص‌تر با طبقات تنگدست اجتماعی، فقرا، مستمندان، مستضعفان و توده مردمی که در زندگی عادی خودشان دچار تنگنا و محدودیت شده بودند، هم همراهی شخصی کردند و هم در دستورالعمل‌های خویش به صورت خاص و ویژه اهتمام خود را به این طبقات نشان دادند.
وی افزود: برنامه‌ها و جهت گیری اصلی و عام حضرت علی (ع) در جهت فقرزدایی و ارتقای وضع معیشت مردم، تأکید و پایبندی ایشان به رعایت عدالت و مساوات در جامعه به ویژه در برخورداری از اموال عمومی و بیت المال بود. از جمله برنامه‌های کلی حضرت این بود که آنچه به عنوان امکانات دولت اسلامی و جامعه اسلامی به شمار می‌رفت و در اختیار امیرالمومنین علی (ع) بود به شکل عادلانه‌ای میان جامعه و آحاد مردم توزیع می‌شد. فرصت‌هایی که وجود داشت به صورت عادلانه در اختیار همه طبقات دور و نزدیک قرار داده می‌شد. چنانچه ایشان براساس یک برنامه کلی و با عنایت و فرصت ویژه‌ای که داشتند، ارتقای سطح معیشت مردم را پدید آوردند و به کارگزاران خود بر این جهت تأکید می‌کردند که زندگی مردم باید سامان یابد. حضرت حتی درباره غیر مسلمانان نیز تأکید ویژه‌ای داشتند چنانکه در برخی از منابع تاریخی مانند «تاریخ یعقوبی» و همچنین «أنساب الأشراف بلاذری» در دستورالعمل امام علی (ع) به قرظه بن کعب انصاری نقل شده است که حضرت درباره اهل ذمه و کمک به آن‌ها برای لایروبی جوی آبی که خشک شده بود، دستورالعمل ویژه‌ای صادر کردند و ضمن تأکید بر حل این مساله، در پایان اشاره فرمودند که اگر همین کسانی که مسلمان نیستند، در سرزمین اسلامی بمانند و دست به عمران و آبادی بزنند، نزد من محبوب‌تر هستند از اینکه ضعیف و ناتوان شوند و کوچ کنند.
برخورداری همه مردم در دوران حکومت امام علی (ع) از نعمت و رفاه
یا به نقل از ابن شهر آشوب در یک گزارش کلی که حضرت علی (ع) از وضع مردم کوفه می‌دهند، بسیار جالب است که ایشان اشاره می‌کنند تمام مردم کوفه حتی طبقات فرودست و به اصطلاح کسانی که در یک ادبیاتی پایین شهری محسوب می‌شوند، از نظر رفاهی و اقتصادی در نعمت قرار گرفتند. امام علی (ع) در این باره فرمودند: «ما أصْبَحَ بِاْلکُوفَهِ أحَدٌ الاّ ناعِماً؛ هیچ کسی در کوفه روزگار نمی‌گذراند جز اینکه در رفاه و نعمت است. إنَّ أدْناهُمْ مَنْزِلَهً؛ حتی آن طبقات فرودست، آنانی که از نظر اجتماعی و درآمد‌های رایج دیگر در سطح پایینی قرار دارند هم حداقل این سه رکن را در زندگی خود دارند. لَیَأکُلُ مِنَ البُرِّ؛ نان گندم می‌خورند. (در آن دوره خوردن نان گندم درجه‌ای از بهبود وضع زندگی به شمار می‌رفت) وَ یَجْلِسُ فی الظِّلِّ؛ سرپناهی مناسب دارند. (به تعبیر ما کارتون خواب یا خیابان خواب نبودند و در زیر سقفی زندگی می‌کردند) وَ یَشْرَبَ مِنْ ماءِ الفُراتِ؛ از آب بهداشتی یا آب گوارا می‌نوشند. حتی اگر در این قسمت مقصود همان فرات باشد هم بدین معناست که به آب فرات که بهداشتی و آشامیدنی و نامحدود بود، دسترسی داشتند.
در دوران زمامداری حضرت علی (ع) خوردن، نوشیدن و مسکن طبقات فرودست تضمین شد
این پژوهشگر نهج البلاغه با تأکید بر اینکه سیاست‌های کلی اجتماعی و اقتصادی حضرت علی (ع) در جای خود قابل بررسی است، بیان کرد: در دوران زمامداری حضرت علی (ع) خوردن، نوشیدن و مسکن طبقات فرودست تضمین شد. وقتی این دسته از جامعه، حداقل‌ها را به تناسب سطح زندگی در آن دوره داشتند، باقی مردم نیز از این امکانات رفاهی و معیشتی برخوردار بودند. گزارشی که امام علی (ع) از وضع مردم کوفه در دوره خود می‌دهند، نشان می‌دهد که سیاست‌های کلی اجتماعی و اقتصادی امیرالمومنین علی (ع) در این راستا بوده که مردم را تشویق کنند تا دست به عمران و آبادی بزنند و بتوانند به طور یکسان از بیت المال بهره‌مند شوند.
حجت‌الاسلام والمسلمین مرتضوی با بیان اینکه حضرت علی (ع) همواره توجه ویژه‌ای به محرومان و مستمندان داشتند، تصریح کرد: حضرت علی (ع) در دوران خلافت و دوره اخیر زندگی خود که عملاً در رأس حکومت، خلافت و زمامداری قرار گرفتند، اهتمام ویژه و برنامه خاصی برای رسیدگی به طبقات ضعیف و مستمند داشتند، اول رسیدگی کلی به مشکلات آنان به صورت خاص، دوم تأکیدی که بار‌ها به کارگزاران خود برای توجه ویژه به این طبقات داشتند و سوم هم تلاش ویژه‌ای که ایشان در زندگی شخصی در مقداری که در توانشان بود برای رفع تنگدستی این طبقات به کار بستند.
حضرت علی (ع) رفتار و زندگی خود را در همراهی با طبقات ضعیف و مستمند تنظیم کرده بودند
وی گفت: هر زمانی که می‌خواهیم در مورد سیره امام علی (ع) در رسیدگی به حال و روز فقرا و طبقات مستضعف بحث کنیم، بهتر است پیش از آن به شخصیت زندگی آن حضرت توجه کنیم؛ حضرت علی (ع) رفتار و زندگی خود را در همراهی با طبقات ضعیف و مستمند تنظیم کرده بودند و به کمترین امکانات بسنده می‌کردند. حضرت علی (ع) به نوعی تصریح می‌فرمودند که در این جهت الگوی خود را پیامبر (ص) قرار دادند و به تعبیر حضرت ریاضت نفسانی درباره خودشان اعمال می‌کردند.
حضرت در زندگی شخصی خودشان به حداقل برخورداری اکتفا می‌کردند
وی با اشاره به اینکه حضرت علی (ع) در زندگی شخصی خود به حداقل برخورداری اکتفا می‌کردند، گفت: بُعد دیگر که به بحث ما برمی گردد این است که طبقات مستضعف و مستمند در جامعه ببینند و دستکم از نظر روحی و ذهنی آسوده خاطر باشند که امام و زمامدار اصلی آنان به رغم اینکه به امکانات بسیاری دسترسی دارد و گاهی هم حتی برخی از دوستان ایشان را نسبت به استفاده از این امکانات توصیه می‌کنند، اما حضرت در زندگی شخصی خود به حداقل از نعمت‌ها اکتفا می‌کند و از این جهت بر رفتار اطرافیان و نزدیکان خود نظارت و اشراف دارد، در مقابل زیاده روی یا توقعات احتمالی بی جا آنان می‌ایستد و از این طریق آنان را کنترل و تربیت می‌کند. حضرت علی (ع) بیش از آنچه که به عنوان یک حداقلی از زندگی لازم می‌دانستند، استفاده نمی‌کردند و به اطرافیان، بستگان، خانواده و خویشان خود نیز چنین اجازه‌ای نمی‌دادند که نمونه‌های آن در تاریخ فراوان است.
نکوهش کارگزار به دلیل حضور در مهمانی مجلل
این پژوهشگر نهج البلاغه به نمونه‌ای از تذکر امام علی (ع) به اطرافیان خود در راستای کنترل زیاده روی و تربیت آنان اشاره و خاطرنشان کرد: امام علی (ع) نامه‌ای به کارگزاران خود از جمله عثمان بن حُنَیف در بصره می‌نویسند و ایشان را به این دلیل که در یک مهمانی ویژه که تنها ثروتمندان و برخورداران در آن شرکت کرده بودند و انواع و اقسام غذا‌ها در این مجلس حاضر بود و این شایسته یک کارگزار حکومت علوی نبود، نکوهش کردند. همچنین حضرت به وضع خودشان هم که باید الگویی برای کارگزاران و دیگران باشند، اشاره و عنوان کردند که در رفتار و زندگی شخصی خود به یک لباس مندرس و کهنه و به قرص نانی اکتفا می‌کنند. البته حضرت در همان جا یادآوری کردند و تذکر دادند که دیگران نمی‌توانند مانند او باشند، اما تأکید فرمودند که می‌توانند در این راستا قدم بگذارند و پا را فراتر از مرز‌هایی که می‌توانند رعایت کنند نگذارند و زیاده روی نکنند.
نمونه‌هایی از زندگی شخصی امام علی (ع) با اکتفا به حداقل‌ها
وی عنوان کرد: یکی از یاران امیرالمومنین علی (ع) نقل می‌کند که در نزدیکی‌های کوفه و وقتی هوا سرد بود بر امیرالمومنین وارد شدم و دیدم که حضرت یک لباس نازکی پوشیدند و از سرما به خود می‌لرزند. به حضرت اعتراض کردم و گفتم یا امیرالمومنین خداوند برای شما و اهل بیت (ع) در این اموال بیت المال سهمی قرار داده است، چرا با جان و سلامتی خود اینگونه رفتار می‌کنید؟! حضرت در پاسخ سوگند می‌خورند و می‌فرمایند: من از اموال شما هیچ چیزی کم نمی‌گذارم و این لباسی هم که پوشیدم از خانه خودم هست یا در تعبیر دیگر فرمودند از مدینه است.
نمونه دیگر اینکه، یکی از اصحاب زمانی خدمت حضرت رسیدند و دیدند که ماست بسیار ترشی که بوی ترشی آن در فضا پیچده و انسان را آزار می‌دهد، مقابل حضرت است و حضرت هم تکه‌هایی از نان خشک و سفت که پوست‌های جو روی آن قرص نان پیدا بود را داخل ماست ترش می‌زدند و می‌خوردند. این شخص به حضرت عرض می‌کند که یا امیرالمومنین آیا چنین غذایی می‌خورید؟ حضرت در پاسخ اشاره کردند که رسول الله خشک‌تر از این نان می‌خورد و خشن‌تر از این لباس می‌پوشید، من اگر به روش ایشان عمل نکنم، خوف این را دارم که به پیامبر (ص) ملحق نشوم.
اقدام زمامدار حکومت اسلامی برای فروش شمشیر جنگی برای دریافت مبلغی
نمونه دیگری نقل شده و آن اینکه روزی دیدند حضرت علی (ع) شمشمیر معروف خود را به بازار آوردند و فریاد می‌زنند «مَنْ یَشْتَرِی مِنِّی هَذَا؛ چه کسی این شمشیر را از من می‌خرد» پس از آن حضرت سوگند خوردند که اگر من پول این شمشیر را داشتم، آن را نمی‌فروختم. در حقیقت به رغم اینکه اموال فراوان بیت المال در اختیار امام علی (ع) بود، اما ایشان ناچار دیدند شمشیر خود که به عنوان یک وسیله دفاعی و ابزار جنگی نیاز داشتند را در معرض فروش بگذارند. نقل شده که شخصی مقداری پول به علی (ع) قرض داد و زمانی که حضرت سهم خود را از بیت المال گرفتند، بدهی خود را ادا کردند.
حساسیت امام علی (ع) نسبت به اینکه کسی ایشان را جدا و برتر از خود تصور نکند
نمونه دیگر اینکه، امیرالمومنین علی (ع) پس از فتنه اصحاب جمل در بصره برای جلوگیری از شورش آن‌ها به ناچار از مدینه خارج و در کوفه ساکن شدند؛ موارد مختلفی نقل شده که نشان می‌دهد حضرت از ابتدا به عنوان یک اصلی برای خودشان قرار داده بودند که در مدتی که در بصره بودند و سپس چند سالی که در کوفه بودند از اموال و از اشیای آنجا استفاده نکنند و چیزی از آنجا نخوردند و از همان غله و به اصطلاح زراعتی که در مدینه داشتند یا از پارچه‌ای که توسط خانواده شان در مدینه تهیه می‌شده بود، استفاده کردند تا هیچ کسی نتواند بر زبان آورد یا حضرت را متهم کند که در بصره سطح زندگی ایشان بالاتر و بهتر بوده و ایام خوشی را داشتند چنانکه پس از جنگ بصره، حضرت در خطابه‌ای که با مردم بصره داشتند آن‌ها را نکوهش و اعتراض کردند و فرمودند: «ما تنقمون علی یا اهل البصره؟ و اشار الی قمیصه و ردائه فقال: والله انهما لمن غزل اهلی، ما تنقمون منی یا اهل البصره؟ و اشار الی صره فی یده فی‌ها نفقته فقال: والله ما هی الامن غلتی بالمدینه؛ چرا با من دشمنی می‌کنید، به خدا قسم این دو هم (با دستشان به پیراهن و عبای خودشان اشاره کردند) بافته خانواده ام هست. سپس حضرت فرمودند: چرا با من دشمن می‌کنید و این بار به کیسه غذایی که در دستشان بود، اشاره کردند و گفتند: این جو و غذایی هم که در این کیسه شخصی من هست، از مال شما و شهر بصره نیست از غله و زراعت خودم در مدینه است.»
سپس حضرت یک جمله کلی فرمودند: «فان انا خرجت من عندکم باکثر مما ترون فانا عندالله من الخائنین و اکثر من تراون؛ به رغم اینکه در بصره پیروز شدم و بیت المال بصره فراوان است، اما اگر به بیش از همین پیراهن، ردا و کیسه نان خودم از اینجا چیز بیشتری همراهم بود، من نزد خداوند از شمار خائنان باشم.»
حضرت علی (ع) این مطلب را تنها برای مردم بصره نفرمودند. بکر بن عیسی نقل می‌کند که حضرت علی (ع) پیوسته این مطلب را در کوفه بیان می‌فرمودند «یا اهلَ الکوُفهِ، اذا انا خرَجتُ من عِندکُم بغَیر راحلَتی، و رحَلی، و غلُامی فلُان؛ فانا خائِنُ؛ای مردم کوفه، اگر من از شهر شما یا پس از خلافتم با چیزی بیشتر از مرکب و بار و بنه مختصر خود و خدمتکارم فلانی بروم، خائن خواهم بود.» در ادامه این نقل آمده «هزینه آن حضرت از درآمد غله او در ینبع مدینه برایش می‌رسید و از همان درآمد به مردم نان و گوشت می‌خورانید و حال آن که خود تریدی که با اندکی روغن فراهم شده بود می‌خورد.»
در حقیقت با اینکه حضرت علی (ع) زمامدار اسلامی بودند، اما حتی از غذا، جو و گندمی که در کوفه بود، استفاده نمی‌کردند و از حجاز برای ایشان آورده می‌شد. در یک روایتی از امام صادق (ع) هم این نکته اشاره شده «کَانَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلاَمُ لاَ یَأْکُلُ مِمَّا هَنَأَ حَتَّى یُؤْتَى بِهِ مِنْ ثَمَّ یَعْنِی اَلْحِجَازَ؛ علی (ع) از آنچه در کوفه بود، استفاده نمی‌کرد و نمی‌خورد تا اینکه گندم یا آردی که برای حضرت بود از ینبع می‌رسید.»
وی با تأکید بر اینکه حضرت علی (ع) در همه عرصه‌های زندگی شخصی و زمامداری خود به حداقل‌ها اکتفا می‌کردند، گفت: زمانی که حضرت ازدواج کردند متوجه شدند که به رسم آن دوره، برخی از اطرافیان حجله‌ای که برای همسر ایشان فراهم شده بود را آراسته اند، اما حضرت نه تنها وارد نشدند بلکه دستور جمع آوری آن را دادند و این جمله را فرمودند: «آل علی همین وضعی که دارند کفایتشان می‌کند و نباید تغییری پیدا کند.»
مرحوم مجلسی نقل می‌کند که یک وقتی امام علی (ع) در خانه نشسته بودند و مشغول حساب و کتاب بیت المال و رسیدگی به این امور بودند، یک مرتبه در داخل خانه بوی کباب شدن چیزی به مشام شان رسید یا صدای کباب شدن چیزی به گوششان رسید، حضرت با سراسیمگی از جا جستند و احتمال دادند یا خواستند ببیند که نکند کسی هدیه یا رشوه‌ای آورده و دور از چشم ایشان به خانواده ایشان داده باشد، پیگیری کردند و متوجه شدند یکی از خویشان ایشان شتر کشتند و مقداری از چربی‌هایی که مربوط به زانو یا کوهان شتر است برای همسر حضرت آوردند. وقتی حضرت متوجه این مساله شدند، خیالشان راحت شد و نهی نکردند، چون هدیه‌ای شخصی بود و اقوام نزدیک همسر ایشان آورده بودند.
حجت‌الاسلام والمسلمین مرتضوی بیان کرد: معتقدم زمامداران و مسئولان حکومت و جامعه اسلامی باید در زندگی شخصی خود به حداقل‌ها اکتفا کنند، تحقق این امر هم یک آرامش خاطری برای طبقات مختلف اجتماعی به ویژه طبقات فرودست هست و هم برای دیگران به خصوص قدرتمندان و ثروتمندان الگوست که به حداقل‌هایی اکتفا کنند یا لااقل به صورت نسبی زیاده روی نکنند و به سایر طبقات توجه ویژه‌ای داشته باشند.
توقع نمی‌رود که مسئولان و کارگزاران ما و سایر حکومت‌های دینی مانند امیرالمومنین باشند، اما باید حس عمومی در جامعه این باشد که زندگی شخصی مسئولان امر با سطح زندگی عموم جامعه تناسب دارد و اگر هم این فاصله طبقاتی زیاد نیست باید این احساس در میان مردم وجود داشته باشد که مسئولان در زندگی شخصی خود به گونه‌ای رفتار می‌کنند و به گونه‌ای مرتب با واقعیت‌های اجتماعی و محدودیت‌ها درگیر هستند و می‌فهمند در میان مردم چه می‌گذرد. اگر کمبود، گرانی، تورم و محدودیت‌های مختلفی هست که مخالفان و دشمنان فراهم کردند یا ناشی از سختی‌ها و ناگواری‌هایی در دوره جنگ و غیر جنگ است، اگر مشکلات برخواسته از تحریم است و در امر بهداشت، مسکن، ازدواج، تهیه کالا‌های غذایی و لباس و پوشاک خود را نشان می‌دهد، باید این حس عمومی وجود داشته باشد که مسئولانی عهده دار کار هستند که با این عناوین و مفاهیم و واقعیت‌ها از نزدیک آشنا و در واقع خودشان درگیر هستند و تنها به گزارش‌های مسئولان دیگر و رسانه‌ها اکتفا نمی‌کنند. همین امر باعث می‌شود که بخشی از توقعات عمومی فروکش کند و قابل تحمل و پذیرش باشد، نه اینکه این امر تبدیل به یک عقده‌ای شود که فاصله میان توده و عموم مردم را با مسئولان زیاد کند و خدایی ناکرده به سرانجام ناخوشایندی بیانجامد و توده‌های محروم دست رد به مسئولان خود بزنند. این مساله مهمی است، مخصوصاً برای یک حکومتی که با ارزش‌ها و اعتقادات شیعی شکل گرفته یعنی حکومت علوی را حداقل در اعتقاد و ادعای خود به عنوان الگو معرفی کرده یا معرفی می‌کند و به آن هم افتخار می‌نماید.
حجت‌الاسلام والمسلمین سید ضیاء مرتضوی در گفتگو با شفقنا درخصوص سیره حضرت علی (ع) در رسیدگی به محرومان و نیازمندان، اظهار کرد: یکی از ابعاد روشن و قابل توجه حضرت علی (ع) این شخصیت جامع الهی، بُعد انسان دوستی، نوع دوستی، مردم داری به صورت عام و توجه ویژه و رسیدگی به طبقات فرودست و تنگدست اجتماعی و معیشتی به شمار می‌روند، می‌باشد. این بُعد از شخصیت حضرت امیر به ویژه در دوران حدود ۵ سال خلافت ایشان که در عمل در مسند زمامداری جامعه قرار گرفتند، بسیار آشکار است. به صورت کلی در کنار آنچه درباره سایر ابعاد زندگی و ویژگی‌های شخصیتی ایشان وجود دارد، نقش آن بزرگوار در همراهی و حمایت از پیامبر اکرم (ص) از آغاز نبوت و رسالت ایشان، در دوران مکه و سپس در دوران مدینه بسیار روشن می‌باشد که در تاریخ نمونه‌ها و شواهد آن به فراوانی بازگو شده است.
وی ادامه داد: در سیره عملی حضرت علی (ع) چه مواردی که مربوط به زندگی فردی و شخصی ایشان است و چه آنچه به زندگی اجتماعی و عمومی و جایگاه حکومت برمی گردد و چه از نظر گفتار‌ها و آموزه‌های متعددی که در این باره از زبان و قلم آن بزرگوار جاری شده و بخش عمده‌ای از آن برای ما به عنوان یکی از سرمایه‌های بزرگ بر جای مانده، برای زمامداران، مسئولان و کارگزاران و همه کسانی که دارای قدرت و نفوذ کلام در جامعه هستند، الگوست و الزاماتی را پیش پای آنان می‌گذارد. البته در یک گفتگو نمی‌توان به همه ابعاد این مساله پرداخت، ولی از این فرصت کوتاه و با تشکر از شفقنا که چنین توجهی به این بخش از زندگی و شخصیت امام علی (ع) دارد، نکاتی را بیان می‌کنم.
حضرت علی (ع) از نخستین روز خلافت به طبقات تنگدست جامعه توجهی ویژه داشتند
این پژوهشگر نهج البلاغه با تأکید بر اینکه حضرت علی (ع) توجه ویژه و خاصی به محرومان و فقرا داشتند، گفت: حضرت علی (ع) از نخستین روز خلافت خودشان، افزون بر برنامه عامی که در جهت رعایت عدالت و مساوات در مسجد مدینه اعلام فرمودند، به صورت خاص‌تر با طبقات تنگدست اجتماعی، فقرا، مستمندان، مستضعفان و توده مردمی که در زندگی عادی خودشان دچار تنگنا و محدودیت شده بودند، هم همراهی شخصی کردند و هم در دستورالعمل‌های خویش به صورت خاص و ویژه اهتمام خود را به این طبقات نشان دادند.
وی افزود: برنامه‌ها و جهت گیری اصلی و عام حضرت علی (ع) در جهت فقرزدایی و ارتقای وضع معیشت مردم، تأکید و پایبندی ایشان به رعایت عدالت و مساوات در جامعه به ویژه در برخورداری از اموال عمومی و بیت المال بود. از جمله برنامه‌های کلی حضرت این بود که آنچه به عنوان امکانات دولت اسلامی و جامعه اسلامی به شمار می‌رفت و در اختیار امیرالمومنین علی (ع) بود به شکل عادلانه‌ای میان جامعه و آحاد مردم توزیع می‌شد. فرصت‌هایی که وجود داشت به صورت عادلانه در اختیار همه طبقات دور و نزدیک قرار داده می‌شد. چنانچه ایشان براساس یک برنامه کلی و با عنایت و فرصت ویژه‌ای که داشتند، ارتقای سطح معیشت مردم را پدید آوردند و به کارگزاران خود بر این جهت تأکید می‌کردند که زندگی مردم باید سامان یابد. حضرت حتی درباره غیر مسلمانان نیز تأکید ویژه‌ای داشتند چنانکه در برخی از منابع تاریخی مانند «تاریخ یعقوبی» و همچنین «أنساب الأشراف بلاذری» در دستورالعمل امام علی (ع) به قرظه بن کعب انصاری نقل شده است که حضرت درباره اهل ذمه و کمک به آن‌ها برای لایروبی جوی آبی که خشک شده بود، دستورالعمل ویژه‌ای صادر کردند و ضمن تأکید بر حل این مساله، در پایان اشاره فرمودند که اگر همین کسانی که مسلمان نیستند، در سرزمین اسلامی بمانند و دست به عمران و آبادی بزنند، نزد من محبوب‌تر هستند از اینکه ضعیف و ناتوان شوند و کوچ کنند.
برخورداری همه مردم در دوران حکومت امام علی (ع) از نعمت و رفاه
یا به نقل از ابن شهر آشوب در یک گزارش کلی که حضرت علی (ع) از وضع مردم کوفه می‌دهند، بسیار جالب است که ایشان اشاره می‌کنند تمام مردم کوفه حتی طبقات فرودست و به اصطلاح کسانی که در یک ادبیاتی پایین شهری محسوب می‌شوند، از نظر رفاهی و اقتصادی در نعمت قرار گرفتند. امام علی (ع) در این باره فرمودند: «ما أصْبَحَ بِاْلکُوفَهِ أحَدٌ الاّ ناعِماً؛ هیچ کسی در کوفه روزگار نمی‌گذراند جز اینکه در رفاه و نعمت است. إنَّ أدْناهُمْ مَنْزِلَهً؛ حتی آن طبقات فرودست، آنانی که از نظر اجتماعی و درآمد‌های رایج دیگر در سطح پایینی قرار دارند هم حداقل این سه رکن را در زندگی خود دارند. لَیَأکُلُ مِنَ البُرِّ؛ نان گندم می‌خورند. (در آن دوره خوردن نان گندم درجه‌ای از بهبود وضع زندگی به شمار می‌رفت) وَ یَجْلِسُ فی الظِّلِّ؛ سرپناهی مناسب دارند. (به تعبیر ما کارتون خواب یا خیابان خواب نبودند و در زیر سقفی زندگی می‌کردند) وَ یَشْرَبَ مِنْ ماءِ الفُراتِ؛ از آب بهداشتی یا آب گوارا می‌نوشند. حتی اگر در این قسمت مقصود همان فرات باشد هم بدین معناست که به آب فرات که بهداشتی و آشامیدنی و نامحدود بود، دسترسی داشتند.
در دوران زمامداری حضرت علی (ع) خوردن، نوشیدن و مسکن طبقات فرودست تضمین شد
این پژوهشگر نهج البلاغه با تأکید بر اینکه سیاست‌های کلی اجتماعی و اقتصادی حضرت علی (ع) در جای خود قابل بررسی است، بیان کرد: در دوران زمامداری حضرت علی (ع) خوردن، نوشیدن و مسکن طبقات فرودست تضمین شد. وقتی این دسته از جامعه، حداقل‌ها را به تناسب سطح زندگی در آن دوره داشتند، باقی مردم نیز از این امکانات رفاهی و معیشتی برخوردار بودند. گزارشی که امام علی (ع) از وضع مردم کوفه در دوره خود می‌دهند، نشان می‌دهد که سیاست‌های کلی اجتماعی و اقتصادی امیرالمومنین علی (ع) در این راستا بوده که مردم را تشویق کنند تا دست به عمران و آبادی بزنند و بتوانند به طور یکسان از بیت المال بهره‌مند شوند.
حجت‌الاسلام والمسلمین مرتضوی با بیان اینکه حضرت علی (ع) همواره توجه ویژه‌ای به محرومان و مستمندان داشتند، تصریح کرد: حضرت علی (ع) در دوران خلافت و دوره اخیر زندگی خود که عملاً در رأس حکومت، خلافت و زمامداری قرار گرفتند، اهتمام ویژه و برنامه خاصی برای رسیدگی به طبقات ضعیف و مستمند داشتند، اول رسیدگی کلی به مشکلات آنان به صورت خاص، دوم تأکیدی که بار‌ها به کارگزاران خود برای توجه ویژه به این طبقات داشتند و سوم هم تلاش ویژه‌ای که ایشان در زندگی شخصی در مقداری که در توانشان بود برای رفع تنگدستی این طبقات به کار بستند.
حضرت علی (ع) رفتار و زندگی خود را در همراهی با طبقات ضعیف و مستمند تنظیم کرده بودند
وی گفت: هر زمانی که می‌خواهیم در مورد سیره امام علی (ع) در رسیدگی به حال و روز فقرا و طبقات مستضعف بحث کنیم، بهتر است پیش از آن به شخصیت زندگی آن حضرت توجه کنیم؛ حضرت علی (ع) رفتار و زندگی خود را در همراهی با طبقات ضعیف و مستمند تنظیم کرده بودند و به کمترین امکانات بسنده می‌کردند. حضرت علی (ع) به نوعی تصریح می‌فرمودند که در این جهت الگوی خود را پیامبر (ص) قرار دادند و به تعبیر حضرت ریاضت نفسانی درباره خودشان اعمال می‌کردند.
حضرت در زندگی شخصی خودشان به حداقل برخورداری اکتفا می‌کردند
وی با اشاره به اینکه حضرت علی (ع) در زندگی شخصی خود به حداقل برخورداری اکتفا می‌کردند، گفت: بُعد دیگر که به بحث ما برمی گردد این است که طبقات مستضعف و مستمند در جامعه ببینند و دستکم از نظر روحی و ذهنی آسوده خاطر باشند که امام و زمامدار اصلی آنان به رغم اینکه به امکانات بسیاری دسترسی دارد و گاهی هم حتی برخی از دوستان ایشان را نسبت به استفاده از این امکانات توصیه می‌کنند، اما حضرت در زندگی شخصی خود به حداقل از نعمت‌ها اکتفا می‌کند و از این جهت بر رفتار اطرافیان و نزدیکان خود نظارت و اشراف دارد، در مقابل زیاده روی یا توقعات احتمالی بی جا آنان می‌ایستد و از این طریق آنان را کنترل و تربیت می‌کند. حضرت علی (ع) بیش از آنچه که به عنوان یک حداقلی از زندگی لازم می‌دانستند، استفاده نمی‌کردند و به اطرافیان، بستگان، خانواده و خویشان خود نیز چنین اجازه‌ای نمی‌دادند که نمونه‌های آن در تاریخ فراوان است.
نکوهش کارگزار به دلیل حضور در مهمانی مجلل
این پژوهشگر نهج البلاغه به نمونه‌ای از تذکر امام علی (ع) به اطرافیان خود در راستای کنترل زیاده روی و تربیت آنان اشاره و خاطرنشان کرد: امام علی (ع) نامه‌ای به کارگزاران خود از جمله عثمان بن حُنَیف در بصره می‌نویسند و ایشان را به این دلیل که در یک مهمانی ویژه که تنها ثروتمندان و برخورداران در آن شرکت کرده بودند و انواع و اقسام غذا‌ها در این مجلس حاضر بود و این شایسته یک کارگزار حکومت علوی نبود، نکوهش کردند. همچنین حضرت به وضع خودشان هم که باید الگویی برای کارگزاران و دیگران باشند، اشاره و عنوان کردند که در رفتار و زندگی شخصی خود به یک لباس مندرس و کهنه و به قرص نانی اکتفا می‌کنند. البته حضرت در همان جا یادآوری کردند و تذکر دادند که دیگران نمی‌توانند مانند او باشند، اما تأکید فرمودند که می‌توانند در این راستا قدم بگذارند و پا را فراتر از مرز‌هایی که می‌توانند رعایت کنند نگذارند و زیاده روی نکنند.
نمونه‌هایی از زندگی شخصی امام علی (ع) با اکتفا به حداقل‌ها
وی عنوان کرد: یکی از یاران امیرالمومنین علی (ع) نقل می‌کند که در نزدیکی‌های کوفه و وقتی هوا سرد بود بر امیرالمومنین وارد شدم و دیدم که حضرت یک لباس نازکی پوشیدند و از سرما به خود می‌لرزند. به حضرت اعتراض کردم و گفتم یا امیرالمومنین خداوند برای شما و اهل بیت (ع) در این اموال بیت المال سهمی قرار داده است، چرا با جان و سلامتی خود اینگونه رفتار می‌کنید؟! حضرت در پاسخ سوگند می‌خورند و می‌فرمایند: من از اموال شما هیچ چیزی کم نمی‌گذارم و این لباسی هم که پوشیدم از خانه خودم هست یا در تعبیر دیگر فرمودند از مدینه است.
نمونه دیگر اینکه، یکی از اصحاب زمانی خدمت حضرت رسیدند و دیدند که ماست بسیار ترشی که بوی ترشی آن در فضا پیچده و انسان را آزار می‌دهد، مقابل حضرت است و حضرت هم تکه‌هایی از نان خشک و سفت که پوست‌های جو روی آن قرص نان پیدا بود را داخل ماست ترش می‌زدند و می‌خوردند. این شخص به حضرت عرض می‌کند که یا امیرالمومنین آیا چنین غذایی می‌خورید؟ حضرت در پاسخ اشاره کردند که رسول الله خشک‌تر از این نان می‌خورد و خشن‌تر از این لباس می‌پوشید، من اگر به روش ایشان عمل نکنم، خوف این را دارم که به پیامبر (ص) ملحق نشوم.
اقدام زمامدار حکومت اسلامی برای فروش شمشیر جنگی برای دریافت مبلغی
نمونه دیگری نقل شده و آن اینکه روزی دیدند حضرت علی (ع) شمشمیر معروف خود را به بازار آوردند و فریاد می‌زنند «مَنْ یَشْتَرِی مِنِّی هَذَا؛ چه کسی این شمشیر را از من می‌خرد» پس از آن حضرت سوگند خوردند که اگر من پول این شمشیر را داشتم، آن را نمی‌فروختم. در حقیقت به رغم اینکه اموال فراوان بیت المال در اختیار امام علی (ع) بود، اما ایشان ناچار دیدند شمشیر خود که به عنوان یک وسیله دفاعی و ابزار جنگی نیاز داشتند را در معرض فروش بگذارند. نقل شده که شخصی مقداری پول به علی (ع) قرض داد و زمانی که حضرت سهم خود را از بیت المال گرفتند، بدهی خود را ادا کردند.
حساسیت امام علی (ع) نسبت به اینکه کسی ایشان را جدا و برتر از خود تصور نکند
نمونه دیگر اینکه، امیرالمومنین علی (ع) پس از فتنه اصحاب جمل در بصره برای جلوگیری از شورش آن‌ها به ناچار از مدینه خارج و در کوفه ساکن شدند؛ موارد مختلفی نقل شده که نشان می‌دهد حضرت از ابتدا به عنوان یک اصلی برای خودشان قرار داده بودند که در مدتی که در بصره بودند و سپس چند سالی که در کوفه بودند از اموال و از اشیای آنجا استفاده نکنند و چیزی از آنجا نخوردند و از همان غله و به اصطلاح زراعتی که در مدینه داشتند یا از پارچه‌ای که توسط خانواده شان در مدینه تهیه می‌شده بود، استفاده کردند تا هیچ کسی نتواند بر زبان آورد یا حضرت را متهم کند که در بصره سطح زندگی ایشان بالاتر و بهتر بوده و ایام خوشی را داشتند چنانکه پس از جنگ بصره، حضرت در خطابه‌ای که با مردم بصره داشتند آن‌ها را نکوهش و اعتراض کردند و فرمودند: «ما تنقمون علی یا اهل البصره؟ و اشار الی قمیصه و ردائه فقال: والله انهما لمن غزل اهلی، ما تنقمون منی یا اهل البصره؟ و اشار الی صره فی یده فی‌ها نفقته فقال: والله ما هی الامن غلتی بالمدینه؛ چرا با من دشمنی می‌کنید، به خدا قسم این دو هم (با دستشان به پیراهن و عبای خودشان اشاره کردند) بافته خانواده ام هست. سپس حضرت فرمودند: چرا با من دشمن می‌کنید و این بار به کیسه غذایی که در دستشان بود، اشاره کردند و گفتند: این جو و غذایی هم که در این کیسه شخصی من هست، از مال شما و شهر بصره نیست از غله و زراعت خودم در مدینه است.»
سپس حضرت یک جمله کلی فرمودند: «فان انا خرجت من عندکم باکثر مما ترون فانا عندالله من الخائنین و اکثر من تراون؛ به رغم اینکه در بصره پیروز شدم و بیت المال بصره فراوان است، اما اگر به بیش از همین پیراهن، ردا و کیسه نان خودم از اینجا چیز بیشتری همراهم بود، من نزد خداوند از شمار خائنان باشم.»
حضرت علی (ع) این مطلب را تنها برای مردم بصره نفرمودند. بکر بن عیسی نقل می‌کند که حضرت علی (ع) پیوسته این مطلب را در کوفه بیان می‌فرمودند «یا اهلَ الکوُفهِ، اذا انا خرَجتُ من عِندکُم بغَیر راحلَتی، و رحَلی، و غلُامی فلُان؛ فانا خائِنُ؛ای مردم کوفه، اگر من از شهر شما یا پس از خلافتم با چیزی بیشتر از مرکب و بار و بنه مختصر خود و خدمتکارم فلانی بروم، خائن خواهم بود.» در ادامه این نقل آمده «هزینه آن حضرت از درآمد غله او در ینبع مدینه برایش می‌رسید و از همان درآمد به مردم نان و گوشت می‌خورانید و حال آن که خود تریدی که با اندکی روغن فراهم شده بود می‌خورد.»
در حقیقت با اینکه حضرت علی (ع) زمامدار اسلامی بودند، اما حتی از غذا، جو و گندمی که در کوفه بود، استفاده نمی‌کردند و از حجاز برای ایشان آورده می‌شد. در یک روایتی از امام صادق (ع) هم این نکته اشاره شده «کَانَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلاَمُ لاَ یَأْکُلُ مِمَّا هَنَأَ حَتَّى یُؤْتَى بِهِ مِنْ ثَمَّ یَعْنِی اَلْحِجَازَ؛ علی (ع) از آنچه در کوفه بود، استفاده نمی‌کرد و نمی‌خورد تا اینکه گندم یا آردی که برای حضرت بود از ینبع می‌رسید.»
وی با تأکید بر اینکه حضرت علی (ع) در همه عرصه‌های زندگی شخصی و زمامداری خود به حداقل‌ها اکتفا می‌کردند، گفت: زمانی که حضرت ازدواج کردند متوجه شدند که به رسم آن دوره، برخی از اطرافیان حجله‌ای که برای همسر ایشان فراهم شده بود را آراسته اند، اما حضرت نه تنها وارد نشدند بلکه دستور جمع آوری آن را دادند و این جمله را فرمودند: «آل علی همین وضعی که دارند کفایتشان می‌کند و نباید تغییری پیدا کند.»
مرحوم مجلسی نقل می‌کند که یک وقتی امام علی (ع) در خانه نشسته بودند و مشغول حساب و کتاب بیت المال و رسیدگی به این امور بودند، یک مرتبه در داخل خانه بوی کباب شدن چیزی به مشام شان رسید یا صدای کباب شدن چیزی به گوششان رسید، حضرت با سراسیمگی از جا جستند و احتمال دادند یا خواستند ببیند که نکند کسی هدیه یا رشوه‌ای آورده و دور از چشم ایشان به خانواده ایشان داده باشد، پیگیری کردند و متوجه شدند یکی از خویشان ایشان شتر کشتند و مقداری از چربی‌هایی که مربوط به زانو یا کوهان شتر است برای همسر حضرت آوردند. وقتی حضرت متوجه این مساله شدند، خیالشان راحت شد و نهی نکردند، چون هدیه‌ای شخصی بود و اقوام نزدیک همسر ایشان آورده بودند.
حجت‌الاسلام والمسلمین مرتضوی بیان کرد: معتقدم زمامداران و مسئولان حکومت و جامعه اسلامی باید در زندگی شخصی خود به حداقل‌ها اکتفا کنند، تحقق این امر هم یک آرامش خاطری برای طبقات مختلف اجتماعی به ویژه طبقات فرودست هست و هم برای دیگران به خصوص قدرتمندان و ثروتمندان الگوست که به حداقل‌هایی اکتفا کنند یا لااقل به صورت نسبی زیاده روی نکنند و به سایر طبقات توجه ویژه‌ای داشته باشند.
توقع نمی‌رود که مسئولان و کارگزاران ما و سایر حکومت‌های دینی مانند امیرالمومنین باشند، اما باید حس عمومی در جامعه این باشد که زندگی شخصی مسئولان امر با سطح زندگی عموم جامعه تناسب دارد و اگر هم این فاصله طبقاتی زیاد نیست باید این احساس در میان مردم وجود داشته باشد که مسئولان در زندگی شخصی خود به گونه‌ای رفتار می‌کنند و به گونه‌ای مرتب با واقعیت‌های اجتماعی و محدودیت‌ها درگیر هستند و می‌فهمند در میان مردم چه می‌گذرد. اگر کمبود، گرانی، تورم و محدودیت‌های مختلفی هست که مخالفان و دشمنان فراهم کردند یا ناشی از سختی‌ها و ناگواری‌هایی در دوره جنگ و غیر جنگ است، اگر مشکلات برخواسته از تحریم است و در امر بهداشت، مسکن، ازدواج، تهیه کالا‌های غذایی و لباس و پوشاک خود را نشان می‌دهد، باید این حس عمومی وجود داشته باشد که مسئولانی عهده دار کار هستند که با این عناوین و مفاهیم و واقعیت‌ها از نزدیک آشنا و در واقع خودشان درگیر هستند و تنها به گزارش‌های مسئولان دیگر و رسانه‌ها اکتفا نمی‌کنند. همین امر باعث می‌شود که بخشی از توقعات عمومی فروکش کند و قابل تحمل و پذیرش باشد، نه اینکه این امر تبدیل به یک عقده‌ای شود که فاصله میان توده و عموم مردم را با مسئولان زیاد کند و خدایی ناکرده به سرانجام ناخوشایندی بیانجامد و توده‌های محروم دست رد به مسئولان خود بزنند. این مساله مهمی است، مخصوصاً برای یک حکومتی که با ارزش‌ها و اعتقادات شیعی شکل گرفته یعنی حکومت علوی را حداقل در اعتقاد و ادعای خود به عنوان الگو معرفی کرده یا معرفی می‌کند و به آن هم افتخار می‌نماید.
منبع:شفقنا
ارسال نظر