تخت سلیمان؛ گنجینه ای رازآلود یونسکو

راه‌های دﺳﺘﺮﺳﯽ ۴۵: ﮐﯿﻠﻮﻣﺘﺮی ﺷﻤﺎل ﺷﺮﻗﯽ ﺗﮑﺎب آذرﺑﺎﯾﺠﺎن ﻏﺮﺑﯽ

اگرچه این سخن مورد قبول همه محققان نیست، ولی یکی از جا‌هایی که حدس زده میشود محل تولد زرتشت باشد، شهر شیز است (گنجک هم می‌گویند) که می‌گویند در آذربایجان و اینجاست. محوطه‌ای باستانی که از ۱۶۰۰ سال پیش میزبان سازه‌هایی مقدس در میان حصار‌های خود بوده است. بهرام پنجم ساسانی این محوطه را همچون یک شهر بنا نهاد و ۷۰ سال پس از وی، قباد اول به گسترش بنا‌های آن پرداخت تا اینکه در زمان خسرو انوشیروان ساسانی به اوج عظمت خود رسید. کشف نشانه‌ها و بقایای حضور انسان از هزاره اول قبل از میلاد تا قرن ۱۱ هجری قمری در این وسعت ۱۲ هکتاری رمز و راز‌های شهر را برای کارشناسان آشکار ساخته است.

تخت سلیمان به باور بسیاری، محل تولد زرتشت به حساب می‌آمده و احداث آتشکده آذرگشنسب در این محوطه به عنوان مهم‌ترین معبد مورد احترام ایرانیان زرتشتی در زمان ساسانیان می‌تواند مهر تاییدی برای این باور باشد. این آتشکده در حیات سیاسی- اجتماعی ساسانیان نقش مهمی داشت و شعله‌های آتش جاویدان آن به مدت هفت قرن خاموش نشد تا به عنوان نماد اقتدار آئین زرتشت محسوب شود. از سوی دیگر افرادی معتقدند که این شهر محل نگهداری جام مقدس حضرت مسیح بوده است که در آخرین شامگاه حیاتش از آن می‌نوشد.

این جام، به جام گرال شهرت دارد. باوری عامیانه نیز این شهر را محل سکونت سلیمان نبی می‌داند و به این موضوع اشاره دارد که نیرو‌هایی فرازمینی به دستور حضرت سلیمان سازه‌هایی عظیم را در آنجا بنا نهاده اند که انسان از عهده‌ی ایجاد آن‌ها بر نمی‌آید. به جر بقایای زندگی شهری و آثار به جا مانده از انسان ها، سازه‌های باقیمانده در این محوطه شامل حصار محیطی، دروازه‌های ساسانی و ایلخانی، آتشکده آذر گشنسب، معبد آناهیتا و ایوان غربی معروف به ایوان خسرو می‌باشند به جز شهرِ پر از گنج که در قعر دریاچه مدفون شده است ساختار شگفت انگیز این پدیده‌ی طبیعی نیز بسیار قابل تامل می‌باشد.

دریاچه فیروزه‌ای رنگ تخت سلیمان در واقع یک چشمه‌ی جوشان (چشمه آرتزین) است که آب خود را از اعماق زمین تامین می‌کند. طول و عرض دریاچه به ترتیب ۱۱۰ و ۸۰ متر می‌باشد و به صورت یک بیضی نامنظم شکل گرفته است. مسأله جالب توجه درباره این دریاچه این است که این دریاچه هیچ وقت سرریز نمی‌شود و اگر جلوی جریان آب را نیز باز کنند از حجم آب کاسته نمی‌شود به همین خاطر دریاچه تخت سلیمان را دریاچه سحرآمیزی می‌دانند که دارای ناشناخته‌های بسیاری بوده و بررسی‌ها و پژوهش‌های هدفمند را می‌طلبد و می‌گویند مواد رسوبی و آرسنیک فراوان دارد و به همین دلیل امکان استفاده از آن در کشاورزی و آبیاری زمین‌های اطراف وجود ندارد.

عمق این دریاچه تا ۱۲۰ متر هم ذکر می‌شود، اما تا کنون کسی نتوانسته است بیش از ۴۰ متر در آن فرو برود. اینجا توریست‌های انرژی و خاص خود را دارد که معتقدند اینجا یکی از چاکرا‌های زمین است و انرژی بخش می‌باشد. این دریاچه و مجموعه بنا‌های اطرافش به تخت سلیمان شهرت دارند. این نام تقریبا نامی جدید به شمار می‌رود و این محوطه در طول تاریخ به نام‌های دیگری خوانده می‌شده است. گنزک یا کنزک، گنجک، گنزه، جیس، جنزه، گنجه، گزن و گنگ از جمله نام‌های این مجموعه بوده اند. این مجموعه باستانی به ارمنی گنزکا یا کادزا، به سریانی گنذزک یا گنژگ، به یونانی گنزکا، گادزاکا و گادزا، به عربی جزن، جزنق و شیز، در شاهنامه چیچست، در اوستا چئچست و به مغولی ستوریق خوانده می‌شده است.

امروزه تنها نام تخت سلیمان باقی مانده است و همه آن را به این نام می‌شناسند. دلیل این کار می‌تواند باور به زیستن حضرت سلیمان و ساخته شدن این مکان توسط وی باشد، اما دلیل محتمل‌تر این است که در زمان حمله‌ی اعراب به منظور جلوگیری از تخریب این مجموعه که مجموعه‌ای مرتبط به دین زرتشت بود این نام را بر آن نهاده اند.

همان گونه که در تاریخ آمده است در زمان حمله‌ی اعراب آن‌ها سازه‌های مرتبط به ادیان دیگر را از بین می‌بردند. نخستین صحنه‌ای که در روبه رو شدن با این مجموعه بی نظیر چشم را خیره می‌کند حصار عظیم دوره ساسانی است که با ظاهری تدافعی به طول ۱.۱۲۰ کیلومتر و عرض حدوداً ۳.۸۰ متر به شکل بیضی، تمام مجموعه و دریاچه مقدس را احاطه کرده است. در حالی که هسته اصلی دیوار‌ها از لاشه سنگ و ملات ساروج است پوشش بیرونی حصار را سنگ‌های بزرگ حجاری شده زینت بخشیدهاند. این حصار ۱۳ متر ارتفاع دارد و سالم‌ترین قسمت باقیمانده آن در جبهه غربی و جنوب غربی که بخشی از آن به تازگی به شکل اولیه مرمت شده است. حصار مربوطه دارای ۳۸ برج به صورت قوس در جبهه بیرونی بوده و دارای دو دروازه است آتشکده آذرگشنسب در ضلع شمالی دریاچه قرار گرفته و دارای نمایی چهارطاقی است که درون آن محراب آتش قرار گرفته و راهرو‌های مخصوص مراسم عبادی اطرافش را فراگرفته اند. در ضلع شمال غربی، ایوان بلند و شکوهمند ساسانی معروف به ایوان خسرو که از آجر قرمز و ملات ساروج ساخته شده قرار دارد که تنها دیوار‌های باقی مانده هنوز به عنوان شاخص این مجموعه تلقی می‌شود. بهترین زمان سفر به اینجا فصول غیر سرد سال است.