«ابن هشام»؛ مؤلف سیره پیامبر (ص)

بار‌ها شنیده‌ایم که گذشته چراغ راه آینده است. این چراغ روشنگر مسیری است که به ساختن بنای تمدن ایرانی اسلامی می‌انجامد. چراغی که انوار روشنگرش حاصل تلاش صد‌ها حکیم، هنرمند و فیلسوف مسلمان است که از قرن‌ها پیش خشت‌به‌خشت این بنای سترگ را روی هم گذاشته‌اند.

با شما مخاطب گرامی قراری گذاشته‌ایم تا هر روز به بهانه عددی که تقویم برای تاریخ آن روز به ما نشان می‌دهد، به زندگی یکی از مشاهیر و بزرگان تاریخ کهن ایران و اسلام مختصر اشاره‌ای کنیم تا بتوانیم پس از یک سال، با این انوار روشنگر چراغ تمدن و فرهنگ آشنا شویم. به این منظور هر روز صبح، بخشی از تاریخ کهن خود و افتخارات آن را مرور خواهیم کرد.

برای خوشه‌چینی از این خرمن دانش و فرهنگ، از جلد اول کتاب «تقویم تاریخ فرهنگ و تمدن اسلام و ایران» تألیف دکتر علی‌اکبر ولایتی که به سال ۱۳۹۲ در انتشارات امیرکبیر به زیور طبع آراسته شده، بهره برده‌ایم.

ابومحمد عبدالملک بن هشام بن ایوبِ حِمیَری محدث، مورخ، ادیب و نسب‌شناس سده‌های دوم و اوایل سوم هجری قمری است.

اطلاعات کمی از زندگی وی موجود است. او در بصره به دنیا آمد. تاریخ تولدش مشخ صنیست. در خاستگاه او اختلاف نظر وجود دارد. برخی از تاریخ‌نگاران وی را به «حِمْیَریان» نسبت می‌دهند، ولی عده‌ای دیگر او را «ذُهْلی» خوانده‌اند. ذَهَبی، ذُهْلی بودن ابن هشام را صحیح‌تر می‌داند، ولی قدیم‌ترین منبع، ابن هشام را به حمیریان یمن نسبت می‌دهد.

ابن هشام در بصره پرورش یافت. وی علم حدیث را نزد ابن اسحاق، ابو عُبَید مُعمّر بن مُئنِی، ابوزید انصاری، خَلَف احمر، هیثَم بن عدی و اسد بن موسی اموی فرا گرفت. او احادیث التیجان را از اسد بن موسی اموی نقل کرده است.

ابن هشام سفر‌هایی نیز داشته است، ولی تاریخ و سن وی در این سفر‌ها مشخص نیست. وی در آخرین مرحله سفر‌های علمی خود به مصر رفته و در آنجا مقیم شده است. او در مصر سیره را روایت می‌کرد و بسیاری در مجلس حدیث وی حضور پیدا می‌کردند؛ از برجسته‌ترین این افراد می‌توان از عبدالرحیم بن برقی، راوی سیره در مصر نام برد.

ابن هشام به جز علم حدیث، در شعر و ادب هم مهارت داشت. در این زمینه پیشوای بلامنازع مصر به‌شمار می‌آمد. شاید به همین سبب بود که هنگام ورود شافعی در ۱۹۸ق به مصر، ابن هشام در دیدار با او درنگ کرد، اما، چون یکدیگر را ملاقات کردند به انشاد شعر برای هم پرداختند و ابن هشام پس از این دیدار، شافعی را ستود. احاطه او در لغت‌شناسی و نسب‌شناسی نیز زبانزد تاریخ‌نگاران بوده است.

سال فوت ابن هشام دقیقاً مشخص نیست؛ سهیلی فوت او را ۲۱۳ق دانسته، اما ذهبی آن را ۲۱۸ق ذکر کرده است.

مهم‌ترین اثر ابن هشام السیرة النبویة، معروف به سیره ابن هشام است که مشهورترین کتاب درباره سیره پیامبر (ص) است. متن کتاب به ابواب و فصول تقسیم شده است. مسلمانان از این کتاب استفاده فراوان کرده‌اند.

کتاب دیگر ابن هشام التیجان فی ملوک حِمیَر است که از آن به نام التیجان لمعرفة ملوک الزمان فی اخبار قحطان یا شرح انساب حمیر و ملوک‌ها نیز یاد شده است. پایه روایت آن بر احادیث اسد بن موسی قرار دارد، بنابراین التیجان را باید حاصل دوران اقامت ابن هشام در مصر دانست.

اهمیت و ویژگی این کتاب در این است که میان حوادث تاریخی و قصص دینی، خرافه و اسطوره را جمع کرده است. این کتاب از نظر پیدایش و شیوه روایت قصه عربی درخور توجه است. همچنین دربردارنده اطلاعات مهمی درباره پیدایش زبان عربی و فارسی و نیز شهرها، نژاد‌ها و پادشاهان ایرانی است.

التیجان یک بار به کوشش فریتس کرِنکو، در ۱۳۴۷ق، در حیدرآباد و یک بار به کوشش عبدالعزیز مقالح، در ۱۹۷۹ در صنعا به چاپ رسیده است.

تاریخ نگاران کتاب دیگری از ابن هشام به نام فی شرح ما وقع اشعار البیَر من الغریب ذکر کرده‌اند که اکنون در دست نیست.