اعمال مستحب سفارش شده در شب و روز جمعه

در منابع حدیثی و کتب ادعیه بر برتری شب و روز جمعه نسبت به دیگر شب‌ها و روز‌های هفته تأکید شده [۱]و به دنبال آن، اعمال و عبادات خاصی برای این شب و روز در نظر گرفته شده است. در ذیل به برخی از آن‌ها اشاره می‌شود:

۱. خواندن سوره جمعه در رکعت اول نماز مغرب و عشاء، و خواندن سوره توحید در رکعت دوم نماز مغرب و سوره اعلی یا حشر و یا منافقین در رکعت دوم نماز عشاء. [۲]۲. تکرار ذکر‌های «لا اله الا الله»، «سبحان الله» و «الحمد لله». [۳]۳. تکرار ذکر صلوات بر پیامبر (ص) و اهل‌بیت ایشان که برخی روایات تعداد آن‌را حداقل صد مرتبه بیان نموده است. [۴]۴. تلاوت قرآن؛ از جمله: سوره‌های اسراء، کهف، شعراء، نمل، قصص، سجده، ص، احقاف، واقعه، جمعه، یس و دخان. [۵]۵. قرائت دعای کمیل. [۶]۶. دعا و استغفار در حق برادران و خواهران مؤمن. [۷]۷. اقامه نماز‌های مستحبی که برای آگاهی از چگونگی آن می‌توان به کتاب‌های ادعیه از جمله کتاب «مفاتیح الجنان» مراجعه نمود.

۱. توبه و طلب آمرزش از خدا و ذکر استغفار؛ بویژه قبل از نماز صبح و پس از نماز عصر. [۸]۲. خواندن سوره جمعه در رکعت اول نماز صبح و سوره توحید در رکعت دوم. [۹]۳. ادامه تعقیبات نماز صبح و مشغول شدن به دعا تا طلوع آفتاب. [۱۰]۴. تکرار ذکر صلوات بر پیامبر (ص) و اهل‌بیت که این عمل با فضیلت‌ترین اعمال روز جمعه، بیان شده است. [۱۱]۵. تلاوت قرآن؛ از جمله: سوره‌های احقاف، کهف، مؤمنون، نساء، هود، صافات و الرحمن. [۱۲]۶. قرائت دعای ندبه. [۱۳]۷. زیارت مردگان از جمله پدر و مادر و وابستگان. [۱۴]۸. غسل جمعه که زمان آن از طلوع آفتاب تا هنگام ظهر است. [۱۵]۹. گرفتن ناخن و کوتاه کردن شارب (سبیل). [۱۶]۱۰. استفاده از مواد خوشبو کننده و پوشیدن لباس پاکیزه. [۱۷]۱۱. رسیدگی به خانواده و خرید و تهیه چیز‌هایی که موجب شادی آن‌ها می‌گردد. [۱۸]۱۲. صدقه دادن که این عمل در شب جمعه نیز سفارش شده است. [۱۹]۱۳. اقامه نماز‌های نافله جمعه. [۲۰]۱۴. شرکت در نماز جمعه. [۲۱]۱۵. زیارت پیامبر (ص) و امامان معصوم (ع). [۲۲]۱۶. قرائت دعای سمات هنگام غروب آفتاب. [۲۳]در این‌جا سزاوار است که به دو نکته توجه شود:

الف. موارد مذکور در بالا، برخی از اعمال مشهور شب و روز جمعه است و علاقه‌مندان برای آگاهی بیشتر می‌توانند به کتب مفصل فقهی و ادعیه مراجعه نمایند.

ب. ممکن است این سؤال به ذهن آید که انجام این حجم از اعمال و عبادات موجب می‌شود که یک مسلمان، تمام جمعه اش را صرف انجام عبادات کرده و از رسیدگی به سایر امور زندگی باز ماند؟

در پاسخ باید گفت؛ اولاً: تمام اعمال روز جمعه نماز و دعا نبوده، بلکه برخی؛ مانند پرداختن به نظافت شخصی، از لوازم و امور زندگی فرد شمرده می‌شود.

ثانیاً: سفارش به عبادات متعدد و در زمان‌های مختلف در مناسبت‌ها (از جمله شب و روز جمعه)، به این جهت است که افراد با توجه به وقت و سایر امور زندگی خویش سراغ آن عبادات رفته و در انجام آن‌ها به میزان ظرفیت خویش توجه نمایند، به طوری که انجام عبادت، ملال‌آور نشود.

البته از برخی روایات معصومان (ع) [۲۴]چنین بر می‌آید که انسان مؤمن لازم است با برنامه‌ریزی کلی برای ایام هفته، در شب و روز جمعه از اشتغالات دنیوی فاصله گرفته و بیشتر به عبادات و کسب معارف دینی بپردازد.

اما درباره قسمت دوم سؤال؛ یعنی انجام اعمال شب جمعه در شب شنبه، در روایتی از امام رضا (ع) چنین نقل شده است: «إِنَّ لِلْجُمُعَةِ لَیلَتَینِ؛ ینْبَغِی أَنْ یقْرَأَ فِی لَیلَةِ السَّبْتِ مِثْلُ مَا یقْرَأُ فِی عَشِیةِ الْخَمِیسِ، لَیلَةَ الْجُمُعَةِ»؛ [۲۵]جمعه دارای دو شب است که سزاوار است هر آنچه - از نماز و دعا - در پنج‌شنبه شب (شب جمعه) خوانده می‌شود، در شب شنبه نیز خوانده شود.

این روایت مرسله را علامه مجلسی در کتاب بحارالانوار و محدث نوری در کتاب مستدرک الوسائل به نقل از کتاب «العروس» - که درباره خصائص و فضائل شب و روز جمعه تألیف شده است - آورده اند. صاحب این کتاب «أبا محمد جعفر بن أحمد بن علی قمی» از معاصرین شیخ صدوق بوده که هم او از شیخ و هم شیخ صدوق از او روایت نقل کرده است. همچنین از وی به عنوان فردی فقیه و ثقه یاد شده است. [۲۶]بر این اساس، هر چند، رجال سند حدیث کامل نبوده، و روایت در منابع اصلی حدیثی نیامده است، ولی به جهت وجاهت نویسنده کتاب و نیز بر اساس روایات «مَن بلغ» [۲۷]- که دلالت دارند بر این‌که در روایات امور مستحبی، به سند روایت چندان توجه نمی‌شود - می‌توان به این روایت عمل نمود و اعمال و عبادات شب جمعه را مورد سفارش و قابل عمل در شب شنبه هم دانست؛ همان‌طور که برخی بزرگان؛ مانند محدث قمی در کتاب مفاتیح الجنان در پایان اعمال روز جمعه به آن اشاره نموده است.

[۱]. جهت آگاهی بیشتر در این باره، ر. ک: پاسخ ۵۹۴۲ (فضیلت شب و روز جمعه).
[۲]. ر. ک: مجلسى، محمد باقر، بحار الأنوار، ج. ۸۶، ص. ۳۱۱، باب اعمال لیلة الجمعه، ح. ۱۶، بیروت، مؤسسة الطبع و النشر، چاپ اول، ۱۴۱۰ ق.
[۳]. شیخ مفید، محمّد بن محمد بن نعمان، المقنعة، ص. ۱۵۵، قم، کنگره جهانى هزاره شیخ مفید، چاپ اول، ۱۴۱۳ ق؛ بحار الأنوار، ج. ۸۶، ص. ۳۱۴.
[۴]. بحار الأنوار، ج. ۸۶، ص. ۳۱۴؛ کلینى، ابو جعفر، محمد بن یعقوب، کافی، ج. ۳، ص. ۴۲۸، باب نوادر الجمعه، ح. ۲، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ ق.
[۵]. ر. ک: شیخ طوسى، محمد بن حسن، تهذیب الأحکام، ج. ۳، ص. ۸، ح. ۲۶، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ ق؛ شیخ صدوق، محمّد بن على بن بابویه، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، ص. ۱۱۰ - ۱۱۲، قم، دار الشریف الرضی للنشر، چاپ دوم، ۱۴۰۶ ق؛ حرّ عاملى، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، ج. ۷، ص. ۴۰۸، قم، مؤسسه آل البیت، چاپ اول، ۱۴۰۹ ق.
[۶]. سید ابن طاووس، رضى الدین، على، الإقبال بالأعمال الحسنة، ج‌۳، ص. ۳۳۱، قم، دفتر تبلیغات اسلامى، چاپ اول، ۱۴۱۵ ق.
[۷]. شیخ صدوق، محمّد بن على بن بابویه، علل الشرائع، ج. ۱، ص. ۱۸۲، قم، کتابفروشى داورى، چاپ اول، ۱۳۸۶ ق.
[۸]. بحار الأنوار، ج. ۸۶، ص. ۳۵۹؛ ج. ۸۷، ص. ۹۲.
[۹]. سید ابن طاووس، رضى الدین، جمال الأسبوع بکمال العمل المشروع، ص. ۲۲۶، قم، دار الرضی، چاپ اول، بی‌تا.
[۱۰]. همان، ص. ۲۲۸؛ مجلسى، محمد تقى، لوامع صاحبقرانى، ج. ۷، ص. ۲۹۶، قم، مؤسسه اسماعیلیان، چاپ دوم، ۱۴۱۴ ق.
[۱۱]. شیخ صدوق، محمد بن على، الخصال، ج. ‏۲، ص. ۳۹۴، ح. ۱۰۱، قم، جامعه مدرسین، چاپ اول، ۱۳۶۲ ش.
[۱۲]. ثواب الأعمال و عقاب الأعمال؛ ص. ۱۱۴؛ وسائل الشیعة، ج. ۷، ص. ۴۱۱، ح. ۹۷۲۰.
[۱۳]. مشهدى حائرى، محمد بن جعفر، المزار الکبیر، ص. ۵۷۳، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته، چاپ اول، ۱۴۱۹ ق.
[۱۴]. شیخ طوسى، محمد بن الحسن، الأمالی، ص. ۶۸۸، ح. ۱۴۶۲، قم، دار الثقافة، چاپ اول، ۱۴۱۴ ق.
[۱۵]. ر. ک: پاسخ ۴۱۵۶ (غسل جمعه و نپوسیدن بدن در قبر).
[۱۶]. ر. ک: پاسخ ۱۱۰۷۲ (حکم گرفتن ناخن در شب).
[۱۷]. وسائل الشیعة، ج. ۷، ص. ۳۹۶، ح. ۹۶۷۸؛ بحار الأنوار، ج. ۸۶، ص. ۱۲۷.
[۱۸]. کافی، ج. ۶، ص. ۲۹۹؛ تهذیب الأحکام؛ ج. ۹، ص. ۱۰۰، ح. ۴۳۴.
[۱۹]. شیخ مفید، محمّد بن محمد، المقنعة، ص. ۱۵۶، قم، کنگره جهانى هزاره شیخ مفید، چاپ اول، ۱۴۱۳ ق؛ وسائل الشیعة، ج. ۷، ص. ۴۱۳، ح. ۹۷۲۹.
[۲۰]. ر. ک: پاسخ ۹۱۹۱۱ (نوافل روز جمعه).
[۲۱]. ر. ک: پاسخ ۸۳۱۳ (وجوب اختیاری نماز جمعه).
[۲۲]. طوسى، ابو جعفر، محمد بن حسن، مصباح المتهجد، ج. ۱، ص. ۲۸۸، بیروت، مؤسسة فقه الشیعة، چاپ اول، ۱۴۱۱ ق.
[۲۳]. جمال الأسبوع بکمال العمل المشروع، ص. ۵۳۳.
[۲۴]. برقى، احمد بن محمد بن خالد، المحاسن، ج. ‏۱، ص. ۲۲۵، ح. ۱۴، قم، دار الکتب الإسلامیة، چاپ دوم، ۱۳۷۱ ق.
[۲۵]. بحار الأنوار، ج. ۸۶، ص. ۳۱۱، باب اعمال لیلة الجمعه، ح. ۱۶؛ نورى میرزا حسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج. ۶، ص. ۱۱۲، ح. ۶۵۶۸، بیروت، مؤسسه آل البیت (ع)، چاپ اول، ۱۴۰۸ ق.
[۲۶]. ر. ک: شوشترى، محمد تقى، قاموس الرجال، ج. ‏۲، ص. ۶۴۱ و ۶۴۲، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۰ ق.
[۲۷]. جهت آگاهی بیشتر در این‌باره، ر. ک: پاسخ ۶۸۶ (حدیث من بلغ).

منبع: شیعه نیوز