موسویان: درنگاه علي(ع) مردم موظف به نظارت بر عملكرد حاكمان هستند

عضو هیات علمی دانشگاه مفید قم با اعتقاد به اينكه در نگاه علي (ع) مردم موظف هستند به عملكرد حاكمان، نظارت مستمر داشته باشند و امر به معروف و نهي از منكر كنند، هشدار داد: اگر مردم به وظيفه خود عمل نكنند، كم كم حكومت به انحراف كشيده خواهد شد. براي اين منظور، انجام كارهاي فرهنگي جهت شناساندن حقوق خود به مردم در جوامع اسلامي را ابتدايي ترين راه حل مشكلات اجتماعي كشورهاي اسلامي دانست.

حاكم، بايد از جهات مختلف انسان خودساخته اي باشد

حجت الاسلام و المسلمین ابوالفضل موسویان در گفت‌وگو با خبرنگار شفقنا (پایگاه بین المللی همکاری های خبری شیعه) تقوا و خودسازي را يكي از معيارهاي حكومت اسلامي در نگاه اميرالمومنين دانست و اظهار كرد: اين اولين نكته اي است كه اميرالمومنين در نامه به مالك اشتر توصيه مي فرمايند كه حاكم، بايد از جهات مختلف انسان خودساخته اي باشد. نگاه او به حكومت، نگاه غنيمت نباشد كه فكر كند غنيمتي به چنگ آورده است و بايد به اصطلاح بار خود را ببندد بلكه آن را امانتي بداند كه در اختيار او قرار گرفته است و بايد از آن پاسداري و حفاظت كند. مشي امام(ع) به گونه اي بود كه حتي به نزديكان خود نيز اجازه نمي دادند كوچكترين تعرضي نسبت به بيت المال داشته باشند.

او افزود: زماني كه يكي از ماموران، گردنبندي را به صورت عاريه مضمونه از بيت المال به دختر اميرالمومنين(ع) داده بود تا پس از مراسم برگرداند، حضرت آن مامور را به شدت سرزنش كردند كه اگر اين گردنبند به صورت امانت نبود و ضامن نشده بودند به دليل اين خيانت، نخستين زن هاشميه اى بود كه دست او را به عنوان دزد مى بريدم يعني اين اندازه بايد نسبت به امكاناتي كه در اختيار آن ها قرار مي گيرد، حساس باشند.

حاكم مي تواند با سياست و برخوردش انسان ها را به ديانت سوق دهد يا آن ها را از ديانت منحرف كند

این پژوهشگر دینی با بيان اينكه وقتي انسان به حكومت مي رسد با پيش از آن متفاوت خواهد بود، تصريح كرد: زيرا زماني كه به حكومت مي رسد توان بسيار بالايي در اختيار او قرار مي گيرد؛ با قلم خود مي تواند صدها نفر را به زندگي برساند يا آن ها را از زندگي ساقط كند. مي تواند با سياست و برخوردش انسان ها را به ديانت سوق دهد يا آن ها را از ديانت منحرف كند. نتايج عمل اين افراد با انساني كه مسووليتي ندارد خيلي متفاوت است. آثار مثبت يا منفي اعمال كسي كه مسووليتي ندارد، خيلي محدود خواهد بود اما آن كسي كه مسووليت پيدا مي كند، به تناسب سنگين بودن مسووليت، شعاع تاثير عمل و رفتار او بيشتر خواهد شد. با توجه به موارد گفته شده، حاكم يا كسي كه مسووليتي در حكومت دارد بايد انسان خودساخته اي باشد.

او با اشاره به حكمت 73 نهج البلاغه بر ضرورت خودسازي مسوولان، پيش از پذيرش مسووليت، تاكيدكرد و گفت: امام علي(ع) در اين حكمت اشاره مي كنند كه "كسي كه خود را رهبر مردم قرار داد، بايد پيش از آن كه به تعليم ديگران بپردازد، خود را بسازد و پيش از آن كه به گفتار تربيت كند با كردار تعليم دهد...". اينكه انسان بايد خود را ساخته باشد تا بتواند مسووليتي را به دوش كشد، بارها در گفتار اميرالمومنين آمده است.

موسويان با بيان اين كه نامه امام(ع) به مالك اشتر بايد براي همه كساني كه مي خواهند در جامعه اسلامي روش صحيح حكومت داري را اجرا كنند، الگو باشد، اظهار كرد: اميرالمومنين(ع) درابتداي نامه روش برخورد با مردم را توضيح مي دهند و به مهر و محبت به آن ها سفارش مي كنند كه بايد قلب و دل خود را كاملا به مهرباني با مردم پوشش دهي، با همه دوست و مهربان باشي و به آن ها توجه داشته باشي. ايشان در ادامه هشدار مي دهند كه با آن ها همچون حيوان شكاري مباش كه خوردن آن ها را غنيمت داني.

او تشريح مي كند: در اين جا امام (ع) به اين نكته توجه مي كنند كه ممكن است اين به ذهن مردم آيد كه منظور ايشان، مسلمان ها بوده است و تاكيد كرده اند كه با آن ها بايد اين گونه رفتار كنيم در نتيجه مي فرمايند: « اِمّا اخٌ لک فی الدّین او نظیرٌ لک فی الخَلْق »، آنان دو گروهند یا همكیشان تو هستند یا همانندان تو در آفرینش؛ بنابراين توصيه امام مبني بر اين كه بايد مهر و محبت آن ها را در دل داشته باشد و به آن ها لطف و مهرباني كند فقط شامل حال مسلمان ها نمي شود و بايد نسبت به همه مردم، چه مسلمان و چه غير مسلمان، اين حالت را داشته باشد.

حق و حقوق هركسی در جامعه اسلامي بايد كاملا رعايت شود

عضو هیات علمی دانشگاه مفید با اشاره به روايت پيامبر اكرم (ص) بيان كرد: هركس در جامعه اسلامي و در پناه نظام اسلامي زندگي مي كند، محترم است و حق و حقوق او بايد كاملا رعايت شود. كسي كه غيرمسلمان است و در جامعه اسلامي زندگي مي كند، بايد مورد احترام مردم واقع شود و بي احترامي به آن، در حد بي احترامي به پيامبرخداست. امام علي (ع) معتقد بودند آن كسي كه در راس جامعه اسلامي قرار مي گيرد و مسووليتي براي جامعه مي پذيرد بايد با يك چشم به همه مردم نگاه كند. خودي و غيرخودي در جامعه اسلامي معنا ندارد و حقوق همه بايد كاملا مراعات شود.

او با اشاره به توصيه علي (ع) به مالك اشتر، در جايي كه فرمود: "پس اي مالك بدان! من تو را به سوي شهرهايي فرستادم كه پيش از تو دولت هاي عادل يا ستمگري بر آن حكم راندند و مردم در كارهاي تو چنان مي‏نگرند كه تو در كارهاي حاكمان پيش از خود مي‏نگري و درباره تو آن مي‏گويند كه تو نسبت به زمامداران گذشته مي‏گويي"، تشريح كرد: يعني مردم، اعمال و رفتار تو را با اعمال و رفتار حاكمان بي دين پيش از تو مقايسه مي كنند. اين گونه نيست كه چون تو مسلمان و از طرف علي هستي، نگاهشان به تو نگاه ديگري باشد و تمام كارهايت را توجيه كنند ولي كارهاي گذشتگان را توجيه نكنند؛ آن ها را به دليل اينكه غير مسلمان بودند بد بدانند ولي تو را خوب بدانند. مردم به اين نكات توجه دارند.

موسويان با بيان اينكه با توجه به توصيه هاي اميرالمومنين، خشنودي اكثريت مردم بايد مدنظر حاكم باشد، تاكيد كرد: حاكم نبايد يك عده خواص يا گروه خاصي را كه از حزب خود هستند مدنظر داشته باشد. مي فرمايند "مردم‏گرايي و حق‏گرايي دوست داشتني‏ترين چيزها در نزد تو باشد . در حق ميانه‏ترين و در عدل فراگيرترين و در جلب خشنودي مردم گسترده‏ترين چيزها نزد تو باشد..." يعني كاري را كه بيشتر مردم متمايل و راضي به آن هستند انجام بده. راه اقليت را طي نكن. يك عده خاصي را به دور خود جمع نكن و نظر آن ها را مد نظر قرار بده. به عموم مردم توجه داشته باش.

ستايش بي اندازه، خودپسندي مي آورد و انسان را به سركشي وا ميدارد

او با اشاره به اين كه امام (ع) در جاهاي ديگر، اين مساله را كه بايد ميان جامعه و حكومت، حالت انتقادپذيري وجود داشته باشد را به شكل هاي مختلف بيان كرده است، تصريح كرد: به عنوان مثال در نامه 53 به مال به عنوان حاكم جامعه اسلامي، سفارش مي كنند كه اطرافيان او بايد پرهيزگاران و راستگويان باشند و جالب است كه در ادامه تاكيد مي كنند كه آنها نيز بايد توسط حاكم تربيت شوند، به گونه اي كه او را ستايش نكنند و براي اعمال زشتي كه انجام داده است، تشويق نكنند كه ستايش بي اندازه، خودپسندي مي آورد و انسان را به سركشي وا مي دارد.

اين استاد دانشگاه با بيان اين كه امروزه معمولا اين گونه است كه حكومت ها يك عده اطرافيان متملق دارند كه دائما در حال تعريف و تمجيد از آن ها هستند، افزود: چه بسا اين اطرافيان نالايق، اجازه ندهند اشكالات به گوش آن حاكمان برسد و از سوي ديگر ممكن است آن ها را تشويق به كارهاي نادرست و ناشايست كنند. در جاي ديگر كسي خيلي از اميرالمومنين تعريف و تمجيد مي كند، حضرت مي فرمايند كه من هنوز خيلي كارها را بايد انجام دهم كه انجام نداده ام؛ عادت نكنيد مانند جباران كه دوست دارند از آن ها تعريف شود با من سخن بگوييد. اگر انتقاد يا اشكالي داريد مطرح كنيد.

در حكومت اميرالمومنين، كسي بيشتر مورد توجه حاكم قرار مي گيرد كه انتقاد و اشكال را مطرح كند

او با بيان اين كه در حكومت اميرالمومنين، آن كسي بيشتر مورد توجه حاكم قرار مي گيرد كه انتقاد و اشكال را مطرح كند، اظهار كرد: اين برخلاف عملكرد حكومت هاي جور و ستمي است كه دوست دارند از آن ها تعريف و تمجيد شود. در جاهاي مختلف، امام بر اين نكته هم توصيه دارند كه از چه كساني بايد در بخش هاي مختلف، اعم از نظامي، قضا و... استفاده كرد. در آن جا صفاتي را براي كساني كه شايسته اين امور هستند، بيان مي كنند كه بايد اينچنين افرادي باشند و صرف علاقه هاي صنفي يا حزبي نبايد افرادي را دور و بر خود جمع كرد.

موسويان با تاكيد بر اين كه اميرالمومنين حق حاكم بر مردم را يك حق متقابل مي داند، تصريح كرد: اين گونه نيست كه اين حق، يك طرفه باشد و مردم موظف باشند تابع بي چون و چرا باشند و حاكم هيچ گونه مسووليتي نداشته باشد؛ حتي امام(ع) در جايي مي فرمايد وقتي كه حاكم به وظايف خود عمل كرد، آنگاه حق دارد از مردم بخواهد حقي را كه بر گردن مردم دارد، ادا كنند. اين جمله يعني در ابتدا بايد حاكم وظيفه خود را در قبال مردم انجام دهد و شايستگي خود را نشان دهد، پس از آن از مردم تبعيت بخواهد وگرنه هيچ گونه حقي به گردن مردم پيدا نمي كند. ايشان در جاهاي مختلف بر اين حق متقابل تصريح كرده اند.

او با بيان اين كه حقوق متقابلي كه علي (ع) بر آن تاكيد مي ورزد، در زمان فعلي بيش از قبل، امكان اجرايي شدن دارد، خاطرنشان كرد: امروز، مردم بهتر از هر زماني به اين مسایل توجه دارند. اگر در گذشته مردم هيچ گونه حقي براي خود قائل نمي شدند، فكر مي كردند خداوند عده اي را حاكم بر آن ها خلق كرده است و آن ها هميشه بايد رعيت باشند اما امروز اين مساله در بين همه جوامع تقريبا به طور كامل، از بين رفته است. از نظر مردم جوامع فعلي، حاكم كسي است كه از طرف مردم و براساس لياقت هايي كه نشان داده است، حق حاكميت را كسب كرده است. اين حق را به او داده اند اما به اين معنا نيست كه اين حق، چيزي بوده است كه به صورت طبيعي، خداوند در او قرار داده باشد.

عضو هیات علمی دانشگاه مفید با اشاره به اين كه حاكميت انسان ها مثل حاكميت ملكه زنبورهاي عسل، به صورت طبيعي و شايستگي دائمي نيست، ادامه داد: مردم، هركس را كه شايستگي داشته باشد و بتواند كارهاي آن ها را انجام دهد انتخاب مي كنند و مي پذيرند كه كارهاي خود را به دست او دهند؛ تبعا او هم بايد پاسخگوي مردم باشد. اميرالمومنين در چندين جا از حق متقابل صحبت كرده اند، آن هم در زماني كه تصور، اين بود كه همه مردم، رعيت، خلق مي شوند و پادشاهان و حاكمان را هم خداوند اين گونه قرار داده است و هميشه بايد پادشاه و حاكم باشند. در دنياي امروزي اين موضوع پذيرفته شده است كه حاكمان افرادي هستند كه بر اثر تلاش هاي خود توانسته اند شايستگي هايي را به دست آورند و به مقامي برسند اما اين به اين معنا نيست كه ديگران نمي توانند به اين مقام برسند.

او با بيان اينكه حكومت ها اگر آن خودساختگي را نداشته باشند معمولا دوست دارند هر كاري كه خود مي خواهند انجام دهند و به نظر مردم كارنداشته باشند، اظهار كرد: به خصوص با كساني كه بخواهند منتقد آن ها باشند و معترض به سياست هايي كه آن ها دارند باشند، برخورد كنند. اين طبع حكومت ها است اما اسلام براي جلوگيري از اين موضوع، بر نكته اي تاكيد كرده است كه متاسفانه در زمان هاي مختلف كنار گذاشته شده يا به آن كم توجهي شده است. آن نكته، مساله نظارت بر كار حكومت ها و دولت هاست و اسلام، اين را با امر به معروف و نهي از منكر مطرح كرده است.

در نگاه علي(ع)مردم موظف به نظارت مستمر بر عملكرد حاكمان هستند

اگر مردم به وظيفه خود عمل نكنند كم كم حكومت به انحراف كشيده مي شود

موسويان با اشاره به آخرين وصاياي علي(ع) در بستر پس از ضربت خوردن توسط ابن ملجم، بر توصيه هاي ايشان مبني بر ترك نكردن امربه معروف و نهي از منكر تاكيد كرد و گفت: حضرت در اين سفارشات مي فرمايد كه اگر امر به معروف و نهي از منكر را ترك كرديد، اشرار بر شما مسلط مي شوند و در آن جا حتي اگر انسان هاي خوب شما هم خدا را بخوانند و به درگاه الهي التجا كنند كه چرا ما گرفتار چنين وضعيتي شديم، خداوند پاسخ آن ها را نخواهد داد يعني اين دعا، دعايي نيست كه مستجاب شود، هرچند خوبان شما دعا كنند. اين جملات نشان مي دهد كه اميرالمومنين اين را وظيفه مردم مي دانند چون همانطور كه عرض كردم طبع حكومت ها معمولا بر آن هست كه نمي خواهند پاسخگو باشند و دوست دارند هر كاري كه خواستند انجام دهند اما مردم موظف هستند كه اين نظارت مستمر را داشته باشند. اين توصيه آخر اميرالمومنين به مردم بوده است و به نظر مي رسد كه نقش اساسي را مردم دارند و اگر مردم به وظيفه خود عمل نكنند كم كم حكومت به انحراف كشيده مي شود.

او با ابراز تاسف از اين كه امروزه وظيفه اساسي امر به معروف و نهي از منكر به موارد جزئي خلاصه شده است، جايگاه اصلي امر به معروف و نهي از منكري كه در اسلام، اين اندازه به آن اهميت داده شده است را در ارتباط با حاكمان خواند و افزود: مردم موظفند اگر جايي اشكالي ديدند با انتقاد و مطرح كردن آن اشكالات، جلوي آن ها را بگيرند و اجازه ندهند آن اشكال، روز به روز بيشتر و گسترده تر شود.

عضو هیات علمی دانشگاه مفید با اشاره به تعبيري كه حضرت امام(ره) در مورد رضاخان داشتند، تصريح كرد: آن تعبير، اين بود كه رضاشاه از همان اول رضاشاه نبود، كم كم به آن حد رسيد كه در مقابل ملت ايستاد و آن همه كشتار و جنايت كرد. اولين ظلمي كه كرد، كسي جلوي او را نگرفت، ظلم بعدي را مرتكب شد، ظلم بعدي را مرتكب شد و همينطور كم كم تا رسيد به آن درجه اي از پستي كه با دين و مردم، آن برخوردها را صورت دهد. اگر مردم درهمان ابتداي امر، جلوي خلاف كوچك او را گرفته بودند، مسلما به خلاف هاي بزرگ و بزرگتر منجر نمي شد.

بسياري از حقوقي كه حتي در كشورهاي غيراسلامي رعايت مي شود، متاسفانه در كشورهاي اسلامي رعايت نمي شود

او با بيان اين كه درست است بسياري از كشورها اسلامي ناميده مي شوند اما اين تنها يك نام است براي اين كه مردم مسلمان در آنجا زندگي مي كنند، افزود: وگرنه اين حكومت ها هيچ شباهتي با حكومت اميرالمومنين(ع) ندارد يعني بسياري از حقوقي كه حتي در كشورهاي غير اسلامي رعايت مي شود، در كشورهاي اسلامي رعايت نمي شود. ما معتقد هستيم بالاتر از اين حقوق را اميرالمومنين براي مردم قائل بودند و عمل مي كردند اما همين مقدارهم كه در خيلي از كشورها رعايت مي شود، متاسفانه در كشورهاي اسلامي رعايت نمي شود. آزادي هايي كه مردم بايد داشته باشند و بتوانند به راحتي سخن خود را بيان كنند وجود ندارد.

اين پژوهشگر ديني با اشاره به اولين حكومت هاي اسلامي بيان كرد: حتي در حكومت عمر، وقتي خليفه دوم كه به شخصي تندخو معروف بوده است خواست مردم را به جهاد دعوت كند، كسي بلند شد و اعتراض كرد؛ عمر گفت اگر من كج رفتم، من را به راه درست هدايت كنيد؛ ديگري با شمشير برخاست و گفت اگر تو كج بروي، ما با شمشير راستت مي كنيم. اين اتفاقات يعني اين قدرت و شهامت در ميان مردم وجود داشت كه در مقابل خليفه بايستند و اينطور حرف بزنند.

او با تاكيد بر وجود آزادي براي انتقاد، ادامه داد: اين فضا وجود داشت كه بدون ترس، از عمر كه به تندخويي معروف بود، سوال كنند كه اين پيراهني كه به تن داري، از پارچه اي است كه غنيمت مسلمانان بوده است و به ما به اندازه اي نرسيد كه بتوانيم پيراهن به تن كنيم، چگونه تو توانستي براي خود پيراهني درست كني؟ همان جا خليفه دستور مي دهد فرزندش را بياورند و او شهادت مي دهد كه من سهم پارچه خود را به پدرم بخشيدم يعني تا اين مساله را روشن نكرده است، مردم توجهي به صحبت او نكرده اند.

موسويان با بيان اين كه امام علي (ع)، خيلي بالاتر از خلفاي پيشين، آزادي براي مردم قائل بودند، اظهار كرد: حتي برزگترين مخالفين حضرت، مثل خوارج، در زمان اميرالمومنين تا قبل از اين كه دست به شمشير برند هيچ گونه تعرضي نسبت به آن ها نمي شد در حالي كه تندترين حرف ها را عليه امام (ع)، آزادانه بيان مي كردند. در حال حاضر اين اشكال در جوامع اسلامي امروز وجود دارد كه در جوامع ما حتي نسبت به خيلي از كشورهاي غير اسلامي، اين آزادي ها وجود ندارد، شايد نتوانند مثل اميرالمومنين باشند اما از كشورهاي غير اسلامي كه نبايد آزادي كمتري داشته باشيم.

اميرالمومنين (ع) خيلي فراتر از آن چه كه امروز در كشورهاي پيشرفته و آزاد جهان وجود دارد به مردم، آزادی مي داد

او در ادامه به وضعيت نامناسب مردم بحرين، عربستان و... اشاره كرد و گفت: مردم بحرين در حالي كه خواسته هاي خود را به صورت مسالمت آميز بيان مي كنند، هر روز تعدادي از آن ها كشته مي شوند؛ تنها به اين دليل كه آمده اند در خيابان حرف خود را زده اند، نه اسلحه اي به دست گرفتند نه كاري كردند اما اين گونه مورد تعرض قرار گرفتند. هنگامي كه اين وضعيت ها با كشورها ديگر در زمان معاصر كه غير اسلامي هم هستند، قياس مي شود، مشاهده مي شود اين آزادي ها در بسياري از اين كشورها وجود دارد. مردم آن ها مي توانند حتي در مقابل حكومت ها شعار بدهند و حرف خود را بزنند ولي اين آزادي در كشورهاي اسلامي ما نيست در حالي كه ما علي(ع) و حكومت علوي را داريم كه مدعي بيش از اين هست. اميرالمومنين خيلي فراتر از آن چه كه امروز در كشورهاي پيشرفته و آزاد جهان وجود دارد به مردم زمان خود ميدان و آزادی مي داد.

اين حق مردم است كه بدانند اموال آن ها چگونه خرج مي شود

عضو هیات علمی دانشگاه مفید بر لزوم آشنايي بيشتر مردم با حقوق خود تاكيد كرد و گفت: هرچه مردم بيشتر با حقوقي كه دارند آشنا شوند، بهتر مي توانند از حقوق خود دفاع كنند. گمان خيلي از مردم اين است كه حق آنچناني ندارند و نبايد از مسایلي كه اطراف آن ها مي گذرد، سوال كنند در حالي كه اين حق مردم است كه بدانند اموال آن ها چگونه خرج مي شود. خداوند در قرآن مي فرمايد كه اموال خود را به سفيهان ندهيد. منظور از اين اموال، اموال عمومي است. اين اموال عمومي در كشورهاي اسلامي چگونه دارد خرج مي شود؟ اگر در جامعه اي فقير ديده مي شود در حالي كه ثروت هاي بسياري در آن جامعه وجود دارد، نشان دهنده اين است كه اين اموال در جاي خود و براي مردم صرف نمي شود؛ وگرنه معنا ندارد كه مردمي با اين همه ثروت به نان شب خود محتاج باشند.

او مهم ترين فعاليت در جهت آگاه سازي مردم به حقوق خود را كار فرهنگي دانست و افزود: كارهاي فرهنگي بايد در اين جوامع صورت گيرد و مردم بدانند همه مسووليني كه در رأس نظامند، خدمتگزار آنها هستند و بايد نظرات و خواسته هاي مردم را عملي كنند نه اين كه آن ها از مردم جدا باشند. از سوي ديگر مسووليني كه به خصوص شيعه هستند بايد به اين مساله توجه داشته باشند كه امام آن ها اميرالمومنين(ع) است و الگوهاي اينچنيني دارند؛ بايد اين الگوها را خوب بشناسند و به سفارشات آن حضرت عمل كنند. اگر تفاوتي بين يك غيرمسلمان با مسلمان، يك غير شيعه با شيعه وجود نداشته باشد، نشان دهنده اين است كه ما درست از رهبران خود استفاده نكرده ايم.

در جامعه اي كه اميرالمومنين در آن حكومت مي كرد كسي نگران مسایل اقتصادي نبود

موسويان در پایان با بيان اين كه اميرالمومنين (ع) در حكومت خود اجازه نمي دادند كسي حتي غير مسلمان، شب، گرسنه سر به بالين بگذارد، تصريح كرد: به شكل هاي مختلف، حتي با به كول كشيدن نان براي فقرا و مستمندان، زندگي آن ها را تامين مي كردند. در جامعه اي كه اميرالمومنين در آن حكومت مي كرد كسي نگران مسایل اقتصادي اش نبود. به نظر من اين ها مسایل مهمي است كه ما بايد با غير مسلمانان تفاوت داشته باشيم، مسلماني و شيعه علي بودن كه به اسم نيست بايد رفتار و كردار ما شبيه آني باشد كه اميرالمومنين (ع) بودند.