گوناگون

از مبلغ اجاره تا راز نامگذاری پایگاه فضایی «بایکونور»

پارسینه: ظهور سلاح‌های اتمی تهدیدی جدی برای اتحاد جماهیر شوروی سابق از سوی آمریکا به حساب می‌آمد. برای حل این مشکل روس‌ها باید به دو کار موازی دست می‌زدند: ساخت سلاح‌های اتمی و وسایل مطمئن برای رساندن آن‌ها به اهداف دور.

سال‌های آخر جنگ جهانی دوم همراه بود با ظهور سلاح‌های جدید جنگی؛ مهم‌تر از همه موشک بود و بعد بمب اتم. قارچ‌های اتمی بر فراز شهر‌های ژاپنی هیروشیما و ناکازاکی تنها اهداف سیاسی را دنبال می‌کردند، زیرا اوضاع ژاپن در مرداد ۱۳۲۴، نیازی به استفاده از چنین سلاح‌های کشنده‌ای از دیدگاه نظامی نداشت. این تنها یک قدرت‌نمایی از سوی آمریکا به‌شمار می‌رفت و این در حالی بود که روس‌ها دست‌شان از چنین ابزار جنگی نیرومندی خالی بود.

ظهور سلاح‌های اتمی تهدیدی جدی برای اتحاد جماهیر شوروی سابق از سوی آمریکا به حساب می‌آمد. برای حل این مشکل روس‌ها باید به دو کار موازی دست می‌زدند: ساخت سلاح‌های اتمی و وسایل مطمئن برای رساندن آن‌ها به اهداف دور.

از مبلغ اجاره تا راز نامگذاری پایگاه فضایی «بایکونور»

آمریکا پس از ساخت بمب‌های اتمی، نگرانی زیادی برای حمل آن‌ها به نقاط حساس شوروی نداشت، زیرا صاحب پایگاه‌های نظامی متعددی در نزدیکی آن کشور بود. در این شرایط، با حکم شورای وزیران شوروی سابق، کمیته ویژه‌ای برای فناوری سامانه‌های موشکی ایجاد شد. یکی از نخستین تصمیم‌ها، ساخت یک پایگاه پرتاب‌های موشکی جدید بود، زیرا کاپوستین یار - پایگاهی که در آن زمان فعالیت‌های موشکی در آنجا صورت می‌گرفت - شرایط لازم را برآورده نمی‌کرد. موشک‌هایی که برد پروازی آن‌ها برای رسیدن به آمریکا کافی نبود.

سال ۱۳۳۳، کمیته مرکزی حزب کمونیست و شورای وزیران اتحاد جماهیر شوروی سابق، مسائل مربوط به آزمایش موشک‌های بالستیک بین‌قاره‌ای را در دستور کار خود قرار داد. کمیسیونی تشکیل شد که مکان ساخت پایگاه پرتاب مناسب برای پرتاب موشک را مشخص کند. این کمیسیون چند منطقه را مورد بررسی قرار داد؛ قفقاز شمالی، منطقه ولگا، قزاقستان و بعد از بحث‌های فنی متعدد به دولت پیشنهاد داد پایگاه در منطقه بیابانی شرق دریای آرال در منطقه کیزل اوردای قزاقستان، در نزدیکی روستای تیوراتام ساخته شود.

در دهه ۱۳۳۰ این روستا محلی بود که حتی قطار‌ها در آنجا توقف کوتاه هم نداشتند و تنها وسیله حمل‌ونقل، شتر بود. در ایستگاه متروکه راه‌آهن، چند چادر ترکمنی و سه ساختمان آجری وجود داشت، یک برج آب و چند خانه خشتی قدیمی.

چرا بایکونور؟

تیورا تام در زبان قزاقی به معنی «مکان مقدس» است. می‌گفتند که روزگاری در آنجا شهرکی به نام «تور» بوده که مرد مقدسی به همین نام، از نوادگان چنگیزخان آن را ساخته است. تیورا در اثر حادثه‌ای غم‌انگیز، در رودخانه «سیر دریا» غرق شد. جسدش را در این مکان دفن کردند. «تام» در زبان قزاقی به معنی خانه یا آرامگاه است. به این ترتیب بود که آنجا تیورا تام نام گرفت.

اما چرا کمیسیون این مکان دور افتاده با طبیعتی خشن و آب و هوای شدید بیابانی را برای ساخت یک پایگاه فضایی انتخاب کرد؟

دلایل زیادی وجود داشت. نخست آن که وقتی یک موشک به فضا پرتاب می‌شود هرچه به استوا نزدیک‌تر باشد، توان بیشتری برای رسیدن به ارتفاعات پیدا می‌کند. گردش زمین به حول محور خود به هر جسمی که در مسیر موافق حرکت کند سرعت بیشتری می‌دهد. این سرعت در خط استوا ۴۶۵ متر بر ثانیه و در عرض جغرافیایی بایکونور حدود ۳۱۶ متر بر ثانیه است. به این دلیل در نیمکره شمالی، هر چه موشک از نقطه‌ای جنوبی‌تر پرتاب شود، سرعت بیشتری از چرخش زمین دریافت می‌کند.

علاوه بر این، نیاز به یک محوطه وسیع برای فرود قسمت‌هایی از موشک است که در ارتفاعات بالا و به‌دنبال تمام‌شدن سوخت‌شان، جدا شده و سقوط می‌کنند. به همین دلیل پایگاه پرتاب‌های موشکی باید از مناطق مسکونی دور باشد. دوری از شهرها، وجود رودخانه سیر دریا و تقریبا ۳۰۰ روزِ بدون ابر و هوایی آفتابی از دیگر مزایای بایکونور بود.

بایکونور شهری در استان قیزیل‌اوردا کشور قزاقستان است و از سال ۱۹۶۹ میلادی به‌عنوان شهر شناخته می‌شده‌است. نام بای‌کونور (بایقوڭیر) به معنای «[خاک]قهوه‌ای حاصل‌خیز» است.

شهر بایکونور اصلی یک شهر معدنکاری در چندصد کیلومتری شمال شرقی بایکونور فعلی بود. با شروع برنامه وستوک-۱ در آوریل ۱۹۶۱، محل پرتاب موشک، پایگاه فضایی بایکونور نام گرفت تا باعث گمراهی شود و محل اصلی پرتاب را سری نگه دارد. [۲]شهری که در کنار پایگاه موشکی ایجاد شده بود، ابتدا لنینسک (Leninsk) نامیده می‌شد، اما در سال ۱۹۹۵، بوریس یلتسین نام این شهر را به بایکونور تغییر داد.

پایگاه فضایی بایکونور (به روسی: Космодром Байконур) قدیمی‌ترین و بزرگ‌ترین تشکیلات پرتاب فضایی فعال در جهان است. این پایگاه رکورددار تعداد پرتاب‌های فضایی در جهان است.

این پایگاه فضایی در کرانهٔ شمالی سیردریا در نزدیکی شهر تیوراتام و ۱۲۰ کیلومتری باختر شهر جزقازغان در کشور قزاقستان واقع شده‌است.

پایگاه فضایی بایکونور در دههٔ ۱۹۵۰ برای اجرای بخشی از برنامه‌های فضایی اتحاد شوروی ساخته شد. یکی از پرتابگاه‌های آن به نام «پرتابگاه گاگارین» محل پرتاب یوری گاگارین نخستین فضانورد جهان با فضاپیمای وستوک-۱ است.

شهر بایکونور اصلی در حدود ۳۲۰ کیلومتری شمال شرقی پایگاه بایکونور واقع شده‌است و هیچ ارتباطی با خود مرکز ندارد، جز اینکه مسئولان شوروی در بدو تأسیس پایگاه بایکونور، به‌خاطر مسائل امنیتی نام این شهر کوچک را برای این پایگاه پرتاب موشکی برگزیدند تا مکان اصلی پایگاه فضایی فاش نشود.

مرکز فضایی بایکونور در دوم ژوئن ۱۹۵۵ میلادی تأسیس گردید. شوروی در ابتدا از این مرکز برای پرتاب موشک‌های قاره‌پیمای آر-۷ استفاده می‌کرد و در ۵ می ۱۹۵۷ میلادی اولین موشک آر-۷ آماده پرتاب بود.

پس از موفقیت در ساخت این مرکز روس‌ها به فکر گسترش این پایگاه به عنوان یک پروژه عظیم ملی افتادند و این پایگاه را به پایگاهی برای فتح فضا تبدیل کردند. این مرکز پس از فروپاشی شوروی سابق توسط روسیه تا سال ۲۰۵۰ میلادی با مبلغ سالیانه ۱۱۵ میلیون دلار اجاره شده‌است و مدیریت آن را آژانس فضایی روسیه بر عهده دارد.

طراح و موسس بایکونور، سرگی کارالیوف، مدیر ارشد و سرطراح برنامه‌های فضایی شوروی بود. امروزه بخش‌هایی از این مرکز به نام وی و برخی بزرگان صنعت فضایی شوروی سابق نام گذاری شده است.

البته قابل ذکر است که مرکز فضایی بایکونور در طول چند دهه فعالیت، به خصوص در دهه‌های اول، شاهد چندین فاجعه مانند انفجار پرتابگر بر روی سکو، انفجار مخازن پیشران و ... بوده که جان صد‌ها نفر را گرفته است. کلیه این فجایع، سال‌ها بعد فاش شدند و یا اینکه با تصویربرداری هوایی یا فضایی و گزارش آمریکایی‌ها لو رفتند. هیات حاکمه شوروی سابق هرگز تمایلی به انتشار چنین اخباری نداشته است.

سالیانه حدود ۲۵ تا ۵۰ پرتاب فضایی از این مرکز فضایی صورت می‌گیرد. مرکز فضایی بایکونور، بخش عمده‌ای از تاریخ علم و فناوری بشر محسوب می‌شود. پرتاب اولین ماهواره، سفر اولین انسان به فضا، سفر اولین زن به فضا، اولین کاوش‌های ماه، سفر اولین گروه از انسان‌ها به فضا و صد‌ها رکورد تاریخی دیگر در این مکان ثبت شده است. امروزه بسیاری از نماد‌ها و وسایل مربوط به این رویداد‌های مهم فضایی نظیر اولین موشک آر ۷، اسپوتنیک، اولین حیوان در فضا، پرواز گاگارین، پرواز ترشکوا، اولین راهپیمایی فضایی و ... میراث‌های تاریخی و دست نخورده ا.‌ی است که در بایکونور به یادگار مانده و حفظ و نگهداری می‌شوند.

موشک سایوز (به روسی: Союз)

توسعه آنچه که امروزه مرکز فضایی بایکونور شناخته می‌شود، از ۲ ژوئن ۱۹۵۵ آغاز شد. شوروی برای پرتاب موشک‌های قاره پیمای آر ۷ خود نیاز به پایگاه پرتابی داشت که به قدر کافی از دید سامانه‌های جاسوسی ایالات متحده که در ترکیه مستقر بودند، دور باشد. کارالیوف که مدیر برنامه موشک‌های آر ۷ بود، منطقه‌ای در شرق دریاچة آرال و شمال شهر تیوراتام را برای این کار تعیین کرد. ظرف دو سال اولین سکو‌ها و امکانات این مرکز تکمیل و آماده بهره برداری شد.

مسیر‌های ریلی و جاده‌ای برای ارتباط کارآمد با تمام نقاط شوروی، مهم‌ترین زیرساخت مورد توجه برنامه ریزان شوروی قرار گرفت.
در ۵ مه ۱۹۵۷، اولین موشک آر ۷ آماده پرتاب، روی سکو قرارگرفت.

بهره برداری موفقیت آمیز از پایگاه نظامی- موشکی بایکونور، طراحان و برنامه ریزان شوروی را به فکر توسعه این مرکز و اجرای یک پروژه عظیم ملی انداخت. با نگاه کردن به سمت شمال از شهر لنینسک، این پایگاه در گذشته به سه قسمت تقسیم می‌شد:

پهلوی چپ، پهلوی راست و قسمت مرکزی.

دمای هوا در منطقه بایکونور، در زمستان به -۴۰ درجه می‌رسد و در تابستان تا ۵۰+ درجه سانتیگراد بالا می‌رود، طوفان‌های برف و شن نیز در بایکونور اتفاق می‌افتد و پوشش گیاهی منطقه هم بسیار محدود است.

البته بیش از ۳۰۰ روز آفتابی کامل در سال، یکی از مزایای این منطقه است. روس‌ها اکثر پرتابگر‌های خود را طوری طراحی می‌کنند که در حالت افقی مونتاژ شوند، تا بتوان آن‌ها را داخل سوله مونتاژ کرد و عملیات پرتاب آن‌ها کمترین زمان ممکن را ببرد. همیشه نیز در حالت افقی از سوله مونتاژ به سکوی پرتاب منتقل می‌شوند تا کمتر در معرض ذرات شن معلق در هوا قرار گیرند. فرانسوی‌ها در سال ۱۹۸۲، با شگفتی گزارش کردند که روس‌ها تنها ظرف مدت یک ساعت، پرتابگر ۳۱۰ تنی سایوز تی ۶ (که پروژه مشترک فرانسه و شوروی بود) را از محل مونتاژ به سکو منتقل کرده به حالت عمودی درآوردند. معمولاً در بایکونور، برای تزریق پیشران و بازرسی‌های نهایی نیز فقط ۱ الی ۲ روز زمان صرف می‌شود.

شاید بتوان تنها نقطة ضعف بایکونور را در پرتاب محموله به مدار زمین ثابت دانست. پرتابگر‌ها یا محموله‌هایی که از بایکونور به مقصد مدار زمین ثابت یا انتقالی پرتاب می‌شوند، به دلیل آنکه محل پرتاب در عرض جغرافیایی بالایی قرار گرفته است، مجبورند پیشران بیشتری برای تغییر در زاویه میل خود مصرف کنند، این امر موجب کاهش وزن مفید محموله آن‌ها یا کم شدن پیشران آن‌ها (و در نتیجه کاهش عمر) می‌شود. به همین دلیل است که روس‌ها بیشتر مایل به استفاده از مدار قطبی مولنیا ۱۹، به جای استفاده از مدار زمین ثابت اند. در این مرکز، پرتابگر‌ها همیشه به سمت شمال شرق پرتاب می‌شوند تا از سرعت دورانی زمین استفاده کنند. پس از حادثه شاتل کلمبیا در سال ۲۰۰۳ و در وقفه موقتی پرتاب شاتل به سمت ایستگاه فضایی بین المللی، پایگاه فضایی بایکونور روز‌های بسیار پرکاری را تجربه کرد و به خوبی توانست به پروژه ایستگاه فضایی خدمت کند.

منابع:

وبلاگ چرا‌های شگفت انگیر + ویکی پدیا + روزنامه جام جم