ویروس کرونا و پایان جاه طلبی‌های عربستان برای رهبری جهان اسلام

به گزارش «پارسینه»، اواخر ماه فوریه عربستان سعودی ناگهان همه ویزا‌های صادر شده برای حج عمره را تعلیق کرد. اگرچه حج عمره از همیت کمتری نسبت به حج واجب برخوردار است، اما سالانه نزدیک به هشت میلیون نفر زائر دارد.

در حال حاضر مکه و مدینه، دو شهر مقدس کاملا تعطیل هستند و ممکن است برای اولین بار در طی دو قرن اخیر مراسم حج واجب هم لغو شود.

«فارن افرز» در تحلیلی از وضعیت موجود ادامه می دهد، علی رغم فواید بهداشتی در تعلیق عمره و حج، عربستان سعودی هزینه‌های سنگینی را برای این تصمیم خود پرداخت خواهد کرد. زائران هر ساله میلیارد‌ها دلار به این کشور وارد می‌کنند، بنابراین اقتصاد سعودی تا زمانی که این بحران ادامه یابد آسیب خواهد دید. یکی دیگر از ضرر‌هایی که کمتر قابل قابل محاسبه، اما به همان اندازه مهم است این است که زیارت اماکن مقدسه یکی از مهمترین ابزار‌های قدرت نرم عربستان در زمانه‌ای است که تصویر عمومی آن آسیب دیده است. با متوقف کردن این جریان فراملی که از مدت‌ها پیش مفروض گرفته می‌شد، ویروس کرونا موجب شده است تا نزول عربستان در جهان اسلام آشکار شود. شیوع این ویروس در خاورمیانه مانند دیگر نقاط جهان موجب شده است روند‌های تاریخی سرعت بیشتری بگیرند و در این مورد باید به پایان تلاش سعودی‌ها برای رهبری پان اسلامی و ظهور جهان اسلام چند قطبی اشاره کرد.

در حالی که از میانه دهه ۱۹۶۰ و در دوران ملک فیصل که گرایش‌های جهان گرایانه‌ای داشت، تا پایان قرن بیستم عربستان سعی کرده بود تا جهان اسلام را حول محور خود تغییر شکل دهد و منابع فراوانی را در امور آموزشی، مذهبی و کمک به کشور‌های جنگ زده همچون بوسنی و کزوو هزینه کرد، اما حملات تروریستی ۱۱ سپتامبر که اتباع این کشور در آن حضور داشتند موجب شدند تا عربستان فعالیت‌های خود را در این زمینه کاهش دهد. سقوط قیمت نفت در سال ۲۰۱۴ هم تهدیدی دیگر برای جاه طلبی‌های جهانی عربستان سعودی بود.

با وجود کاهش تحرکات عربستان در دعوت از کشور‌های اسلامی دیگر برای پیوستن به ریاض، اما هنوز هم ۱.۸ میلیارد نفر از مسلمانان جهان رو به مکه نماز می‌خوانند و زیارت واجب همچنان یک کارت برنده در جیب عربستان بود. به عنوان مثال، عربستان سعودی بیشترین میزان سهمیه اختصاص حج سالانه را که نزدیک ۲۳۰، ۰۰۰ نفر است به اندونزی می‌دهد. افزایش این تعداد، موضوعی چند ساله و پراهمیت برای مقامات اندونزی در روابط دو جانبه با ریاض و گاهی به ضرر سرمایه گذاری‌های واقعی اقتصادی بوده است. جاکارتا در دهه‌های گذشته به ندرت تلاش‌های عربستان سعودی برای تشویق دیدگاه‌های مذهبی در اندونزی را پاسخ داده، زیرا نمی‌خواهد سهمیه حج خود را از دست بدهد. برخی از اندونزیایی‌ها تا ۲۰ سال منتظر می‌مانند تا شانس زیارت خانه خدا را به دست آورند.

اما گرفتاری ریاض در اختلافات اخیر منطقه ای، به سیاسی کردن حج هم کشیده شده است. ائمه در لیبی و تونس خواستار تحریم این زیارت به دلیل مداخلات سعودی‌ها در جنگ داخلی یمن شدند. رهبر معنوی اخوان المسلمین، یوسف قرضاوی، که در قطر مستقر است، تا آنجا پیش رفت که در سال ۲۰۱۹ فتوایی را صادر کرد که زیارت حج را به دلیل نقض حقوق بشر در یمن ممنوع می‌کرد.

لغو احتمالی حج در سال جاری در میانه چنین بحث‌هایی صورت خواهد گرفت. اگرچه چندین بیماری همه گیر، محاصره و جنگ باعث شده است تا زیارت مکه از قرن هشتم تا قرن نوزدهم مختل شود، اما حج از سال ۱۷۹۸ که هجوم ناپلئون به منطقه آن را غیرممکن ساخت، هرگز کاملا تعطیل نشده بود. ویروس کرونا ممکن است برگزاری حج در سال اینده و حتی سال‌های آینده را هم تحت تاثیر قرار دهد.

عصر جدید
ریاض ممکن است بتواند ضرر و زیان ناگزیر ناشی از اختلال در برگزاری حج و دیگر سفر‌ها را بپذیرد. این پادشاهی تلاش می‌کند تا پروژه مذهبی جهانی خود در اواخر قرن بیستم فاصله بگیرد. در برنامه «چشم انداز ۲۰۳۰» که توسط محمد بن سلمان، ولیعهد، تهیه شده است، پیش زمینه مذهبی دیده نمی‌شود و تنها در یکی از ۱۳ برنامه این چشم انداز به طور کلی به مذهب اشاره شده است. مقامات وزارت امور اسلامی هم در سال ۲۰۱۹ اعلام کردند که کمترین بودجه را از زمان به قدرت رسیدن محمد بن سلمان دریافت کرده اند.

با کمرنگ شدن تلاش سعودی ها، سایر کشور‌های مسلمان برنامه‌های مذهبی خود را اعلام می‌کنند. برنامه «دعوت» کشور‌های حاشیه خلیج فارس همچون کویت، قطر و امارات متحده عربی شلوغ‌تر از گذشته اند و هر یک تلاش می‌کند برنامه جذب خود را تقویت کند. امارات متحده عربی بودجه گروه‌ها و موسسات صوفی در خارج از کشور را تأمین می‌کند، در حالی که قطر از اسلامگرایان به سبک اخوان المسلمین حمایت می‌کند. قطر به ویژه پس از بهار عربی از بازیگران متعددی، از جمله ارتش آزاد سوریه و حماس، حمایت کرده است. در بالکان، اداره امور مذهبی ترکیه با نام دیانت از مرمت اماکن مذهبی حمایت می‌کند و برای مسلمانان منطقه، زیار کعبه را ترتیب می‌دهد.

البته هیچ یک از این تلاش‌های دولتی به اندازه برنامه‌های مذهبی عربستان در قرن بیستم که موجب تقویت سلفی گری و احساسات ضدشیعی و ضدصوفی شده و تخم بنیادگرایی سلفی در بسیاری از کشور‌ها راه کاشت، موثر نخواهند بود و در دوره پساکرونا، برای هر کشور مسلمانی تسهیل تبادلات انسانی گسترده‌ای که موفقیت‌های عربستان در قرن بیستم را تسهیل کرده بود، بسیار دشوار خواهد بود.

ویروس کرونا موجب شده است تا جایگاه عربستان در جهان اسلام نزول پیدا کند. شش هفته پس از تعلیق حج عمره، بسیاری از کشور‌های مسلمان از قرار گرفتن پشت سر عربستان خودداری کردند. در اندونزی بازگشت به کشور برای تعطیلات عید فطر که می‌تواند تا ۲۰ میلیون نفر را شامل شود، برنامه ریزی شده است. در پاکستان هم مردم به عبادت‌های دسته جمعی در مساجد ادامه می‌دهند.

ویروس کرونا نشان داده است که ایجاد اتحاد در جهان اسلام برای عربستان سعودی و هر کشور دیگر تا چه اندازه دشوار است.