بلای وبا در دوره قاجار

در منابع تاریخی، نخستین بروز و شیوع بیماری وبا در دوره قاجاریه به سال ۱۲۱۱ه. ق. در محدوده آذربایجان ثبت شده است و در سال ۱۲۲۱ه. ق. مرض وبا برای بار دوم در آذربایجان و ایروان شیوع می‌یابد. با توجه به گزارش‌های سفرنامه «نوبویوشی فوروکاوا» و «عبدالرزاق بیگ مفتون دنبلی» بیماری وبا در این سال‌ها علاوه بر آذربایجان در بوشهر، شیراز، اصفهان، یزد، کاشان و ... سرایت داشته است. در جنگ‌های ایران و روس در کنار مشکلات مالی و تلفات ارضی و انسانی برای ایران، بیماری‌های عفونی و واگیردار هم در شمال غرب کشور جان بسیاری را گرفتند و در آن زمان به سبب نبودن امکانات برای دفن کشته‌های جنگی اجساد در فضای باز متعفن و فضا را آلوده کردند.

منابع مختلف از شیوع وبا در مقیاس‌های کوچک و بزرگ در سال‌های ۱۲۳۶- ۱۲۵۰ و ۱۲۵۲ ه. ق. در تهران و سایر شهر‌ها خبر می‌دهند که کار خاصی از سوی حکومت‌ها برای پیشگیری و درمان انجام نمی‌گیرد؛ به‌گونه‌ای‌که در سال‌های ۱۲۶۰ تا ۱۲۶۳ه. ق. شاه و درباریان قاجار برای مصون ماندن از بلای وبا به لواسان رفتند. در این دوران بروز بیماری وبا و مشکلات ناشی از آن به حدی بود که امیرکبیر در سال ۱۲۶۷ه. ق. دستور اجرای قرنطینه در مرز ایران و عراق را صادر کرد. حتی بعد‌ها ناصرالدین شاه به منظور جلوگیری از شیوع بیماری‌های واگیردار، چون وبا در کشور مجلس حفظ الصحه را تاسیس کرد؛ اما این گونه تدابیر به سبب اقتصاد سنتی و عقب افتادگی علمی بسیار ناکارآمد بودند و همواره آشفتگی‌های سیاسی یکی از عوامل بروز فقر و وبا در کشور بودند. درسال ۱۲۶۹ و۱۲۷۳ه. ق. وبا بار دیگر تمام ایران را فرا می‌گیرد. کنت دوگوبینو که در این سال در تهران به سر می‌برد، می‌نویسد: «هر کس دو پا داشت و می‌توانست فرارکند برای حفظ جان خود از پایتخت گریخت. مردم چنان می‌مردند که گویی برگ از درخت می‌ریزد، من تصور می‌کنم که بیش از یک سوم سکنه شهر تهران در اثر وبا مردند.»

- از مقاله‌ای به قلم دکتر سولماز قلی‌زاده و مهدی خان محله