گوناگون

روزنامه‌نگاری با این همه علامت تعجب!

شهر کتاب - نگاهی به اشتباه‌های تثبیت‌شده‌ی مطبوعات ایران.

آیدین فرنگی: روزنامه، بسته یا کالای اطلاعاتی⁯ای است که در فرآیندی یک ⁯روزه تولید و به دست مخاطب می⁯رسد. هیچ توجیهی برای تعطیلی هرازگاه روزنامه نیست و جریده⁯ی موفق باید بتواند در مدت بیست⁯وچهار ساعت، بسته⁯ای پرمحتوا و خواندنی⁯ ارائه دهد تا در رقابت بین بنگاه⁯های خبررسانی توان ایستادگی داشته باشد. سرعت بالای تولید وجود اشتباه را امری اجتناب‌ناپذیر می‌کند اما نمی‌توان آن را بهانه‌ی هر اشتباهی دانست.

در یادداشتی که پیش از این در سایت منتشر شد، به نمونه‌هایی از ادبیات خاص رسانه‌های دیداری و شنیداری پرداختیم که نادرست از روزنامه‌ها سردر‌آورده‌اند. در این یادداشت نیز به پاره‌ای از اشتباه⁯های رایج در روزنامه⁯های فارسی می‌پردازیم. این اشتباه⁯⁯ها گاه به قدری فاحش و در عین حال مکررند، که به ندرت می⁯توان نمونه⁯ی درست⁯شان را در روزنامه⁯ها دید. همچنانکه در یادداشت پیشین نوشته شد، به نظر می⁯رسد مهم⁯ترین دلیل وجود این اشتباه⁯ها چیزی نیست جز دوری اصحاب رسانه از جهان کتاب.

«به همین بهانه گفت⁯وگویی را با وی ترتیب داده⁯ایم که با هم می⁯خوانیم»، «به همین بهانه با او به گفت⁯وگو نشستیم»، «به بهانه⁯ی پخش ... با وی گفت⁯وگویی داشتیم که پیش روی شماست»، «به بهانه⁯ی انتشار ... با او گفت⁯وگویی ترتیب داده⁯ایم که می⁯خوانید». جمله⁯های بالا از مقدمه⁯ یا اشاره⁯هایی که خبرنگاران در ابتدای گفت⁯وگوهای مطبوعاتی می⁯نویسند انتخاب شده است. «ابوالحسن نجفی»، دو دهه پیش در کتاب «غلط ننویسیم»، کاربرد واژه⁯ی «بهانه» را در مواردی مشابه جمله⁯های بالا نادرست دانسته و در توضیح نوشته است: «در یکی دو دهه⁯ی اخیر، ظاهراً به سبب اصرار بر استعمال واژه⁯های فارسی به جای عربی، همه جا در مطبوعات و تلویزیون رسم شده است که به جای "به مناسبتِ" بنویسند: به بهانه⁯ی. معنای صحیح "بهانه" چنین است: توسل به علتی آشکار ولی دروغین برای رسیدن به مقصودی پنهانی. ... "به بهانه⁯ی" هرگز نمی⁯تواند جانشین "به مناسبتِ" شود و باید از استعمال آن به این معنی پرهیز کرد.»(ص۷۹) وقتی می⁯نویسم به بهانه⁯ی انتشار فلان کتاب با فلانی گفت⁯وگویی را ترتیب داده⁯ایم، معنی واقعی جمله چنین می⁯شود: هدف اصلی ما سخن گفتن درباره⁯ی این اثر نیست؛ بلکه اثر را بهانه⁯ای قرار داده⁯ایم تا گفت⁯وگویی ترتیب بدهیم و به هدف⁯های دیگرمان برسیم.

«این برای اولین بار است که یک سریال تلویزیونی از خلال یک قصه⁯ی عاشقانه، تعریفی قابل لمس از مساله⁯ی جنگ و دفاع را برای جوان⁯های امروزی مطرح می⁯کند.» ضمیر اشاره⁯ی «این» در ابتدای جمله⁯ی فوق چه کاربردی دارد؟ جمله را پس از حذف «این» بخوانید. حالا هم‌زمان با «این»، «است که» را نیز در ابتدای جمله نادیده بگیرید. با برداشتن «این برای» از آغاز جمله نیز می⁯توان متن را خواند. در کتاب غلط ننویسیم، ذیل «این... است که...» آمده: چنین عبارت⁯هایی عیناً گرته⁯برداری از زبان⁯های فرنگی است و بر اثر ترجمه⁯های لفظ به لفظ رواج روز افزون یافته است.(ص:۵۱) با حذف موارد گرته⁯بردای⁯ شده، از تکلف جمله کاسته شده، مخاطب با جمله⁯ای روبه⁯رو می⁯شود که با طبیعت زبان فارسی انطباق دارد.

برخی نویسندگان در روزنامه⁯ها جمله⁯هایی می⁯نویسند که راه بر هر گونه چندوچون و بحث و تردید بسته است. حتی تعدادی از روزنامه⁯نگاران به صورت مستقیم از واژه⁯ی «بدون تردید» استفاده می⁯کنند. معلوم نیست چنین دانایی مطلقی ریشه در کجا دارد و چگونه فرد به خود اجازه می⁯دهد احکام قطعی صادر کند. نویسنده⁯ی ستون سینمایی یکی از روزنامه⁯ها با صدور حکمی فراگیر و خدشه⁯ناپذیر یادداشت خود را چنین شروع کرده است: «کم پیش می⁯آید که نام یک فیلم آنقدر جذاب باشد که تنها به خاطر آن به سینما برویم، یا آنکه نام بازیگرش ما را به وسوسه بیندازد، حتی این امکان وجود ندارد که ما، از روی نام یک کارگردان به سینما برویم، مجموعه⁯ای لازم است تا ما را سر ذوق بیاورد که یک روز دل⁯خسته⁯ی پاییزی شاید، به جای قدم زدن زیر باران پاییزی یا کز کردن گوشه⁯ی خانه، به سینما برویم و فیلمی ببینیم و خندان یا شاید فکری از سالن بیرون بیاییم.» آیا واقعاً حتی این امکان وجود ندارد که از روی نام کارگردان به سینما برویم؟! چطور نویسنده می⁯تواند سلیقه⁯ی شخصی خود را تا این اندازه جامعیت ببخشد؟! روزنامه⁯نگاری دیگر، در روزنامه⁯ای دیگر، به فاصله⁯ی چند روز در ابتدای یادداشتش نوشته است: «جدا از اسم کارگردان و ترکیب قرار گرفتن بازیگران کنار هم، گاهی نام یک فیلم هم کافی است تا توجه⁯ها را جلب کند.» می⁯بینید جبروت حکم نویسنده⁯ی اول، به چه سادگی در هم شکسته شد؟ آیا کلیاتی شبیه جمله⁯های زیر برای⁯تان آشنا نیست؟ «همه⁯ی ما می⁯دانیم...»؛ «همه⁯ی ما وقتی با فلان پدیده روبه⁯رو می⁯شویم از خود می⁯پرسیم...»؛ «هیچ یک از کسانی که در استادیوم حضور داشتند شک نداشتند که تیم ... بازی خوبی ارائه نخواهد داد» و... . باید از از کسانی که چنین جمله⁯هایی را می⁯⁯نویسند پرسید چرا یکسره دور شک و تردید را خط قرمز کشیده⁯اند؟!

کاربرد نادرست «اگرچه» یا مترداف⁯هایش در کنار «ولی» یا مترادف⁯هایش جزء رایج⁯ترین غلط⁯های مطبوعات فارسی است. در کتاب «غلط ننویسیم» آمده است: «"اگرچه" یا مرادف⁯های آن، مانند گرچه، هرچند، با اینکه، با آنکه، گو اینکه، هرگاه در عبارتی به کار رود، در جمله⁯ی مکمل آن ـ که در واقع جمله⁯ی پایه است و نه جمله⁯ی پیروـ استعمال "ولی" یا مرادف⁯های آن، مانند اما، با این همه، مع⁯هذا، مع⁯ذلک، لکن، لیکن و جزء اینها خلاف منطق است و حتی، به عقیده⁯ی بعضی فضلا، خطای فاحش است. ... به بیان دیگر در یک عبارت یا باید اگرچه به کار برود، یا ولی، و جمع هر دو غیر منطقی است.»(ص35) کتاب یاد شده مثالی نیز برای این مورد آورده: «به جای این جمله⁯ی غلط: "اگرچه ثروتمند است، ولی خوشبخت نیست" یکی از دو جمله⁯ی زیر را باید به کار برد: "اگرچه ثروتمند است، خوشبخت نیست." یا "ثروتمند است، ولی خوشبخت نیست."» متاسفانه به ندرت می⁯توان روزنامه⁯ای را یافت که اشتباه مذکور در آن وجود نداشته باشد. به دو نمونه⁯ی نادرست زیر توجه کنید: «هرچند رئیس سازمان محیط زیست از توقف روند خشک شدن دریاچه⁯ی ارومیه به دلیل بارندگی⁯های اخیر خبر می⁯دهد، اما همچنان برخی مسؤولان و کارشناسان بر این باورند بحران این دریاچه هنوز رفع نشده و بارندگی⁯ها نباید باعث غفلت مسؤولان شود.» و «حمله⁯ی مجدد محمدعلی⁯شاه به ایران در یکصد سال پیش اگرچه برایش ثمری نداشت و او حسرت پادشاهی دوباره بر ایران را برای همیشه با خود برد، اما برای کشوری که در میان هزاران مشکل دست و پا می⁯زد، مشکلات دیگری نیز به ارمغان آورد.»

علامت تعجب کاربردهای مشخصی دارد؛ اما بسیاری مواقع در روزنامه⁯ها خبرنگاران به صورت بی⁯مورد از آن استفاده می⁯کنند. متاسفانه استفاده از علامت تعجب در متن خبر نیز دیده می⁯شود. قرار دادن علامت تعجب در برابر جمله⁯های خبری، معمولاً نشانگر اعتراض خبرنگار به جمله⁯ی خبری است و همین اعتراض نشانه⁯ی عدول او از اصل بی⁯طرفی محسوب می⁯شود. در واقع استفاده از علامت تعجب نشان‌دهنده‌ی موضع⁯گیری صریح و آشکار خبرنگار و روزنامه است؛ کاری که با اصول حرفه⁯ای همخوانی ندارد. در نمونه⁯ی زیر «"همه خوب عمل کرده⁯اند جز شهرداری تهران!" این ادعای رئیس سازمان حفاظت محیط زیست است!» در انتهای هر دو جمله⁯ی خبر، نویسنده از علامت تعجب استفاده کرده و مخالفت خود را آشکارا بیان کرده است. جمله⁯های زیر نیز در یک گفت⁯وگوی مطبوعاتی آمده است. البته متوجه کاربرد علامت تعجب در انتهای این جمله⁯ها نشدم؛ زیرا گفت⁯وگوکننده در مقدمه⁯ی گفت⁯وشنود، جانبدارانه به دفاع از گفت⁯وگوشونده پرداخته است و بر همین اساس نمی‌توان از آنها برداشت منفی کرد: «در واقع سعی می⁯کنم ترجمه⁯ای را انجام بدهم که به مباحث ادبی کشور عزیزمان ایران موضوعی را اضافه کند؛ یکنواخت نباشد و به مسائلی که دیگران به آن پرداخته⁯اند ارتباطی نداشته و تکراری نباشد! هدف من از کار ترجمه؛ در واقع طرح موضوع⁯هایی است که مرتبط با مسائل روز همه⁯ی انسان⁯هاست. دغدغه⁯ی انسان امروزی است هر جا که هست! ... نویسندگانی که انتخاب می⁯کنم گمنام نیستند! ... درآمد حاصل از کار ترجمه به تنهایی نمی⁯تواند حداقل زندگی را نیز جوابگو باشد!...» جمله⁯های بالا را چگونه باید بخوانیم؟!

تعدد رسم⁯الخط در یک روزنامه نیز از موارد آزاردهنده⁯ای است که بر جراید ایرانی سایه افکنده. مثلاً در روزنامه⁯ای واحد، کلمه⁯هایی نظیر رای، تامل، تاثر، توام، جرات، یاس، هیات و... هم به این صورت نوشته شده⁯اند و هم با همزه⁯ای بر بالای الف. روزنامه باید در تمام صفحه⁯ها و ستون⁯ها و مطالب از رسم⁯الخطی یگانه تبعیت کند و اینکه نویسنده⁯ی هر مطلب از شیوه⁯ای متفاوت استفاده کند، نقصان حرفه⁯ای بزرگی محسوب می⁯شود. در مورد تفاوت رسم⁯الخط مطالب یک روزنامه، مثال⁯های فراوانی می⁯توان ارائه کرد که خواننده⁯ی پیگیر با اندکی دقت خواهد توانست لیستی بلند از آن را گرد بیاورد.

غلط⁯های رایج در روزنامه⁯ها که شاید از ضعف بنیه⁯ی مالی نشریه⁯ها و ناتوانی⁯شان از استخدام ویراستاران ماهر نشات گرفته باشد، از مرز غلط⁯های تایپی گذشته است. اکنون ما در تمام روزنامه⁯ها با انبوهی از جمله⁯های غلط سروکار داریم. جمله را می⁯خوانیم و بعد از حلاجی به معنای آن پی می⁯بریم. این روزنامه⁯های پر از اشتباه، قرار است آگاهی⁯بخش بوده و مخاطب را در مسائل زندگی روزانه همراهی کنند. نمونه⁯های زیر را با نگاهی سریع به چند روزنامه استخراج کرده⁯ام: «ضعف فیزیولوژیک به همراه عوامل ثانویه⁯ای چون سرما، گرما و آلودگی هوا باعث می⁯شود تا اثرات تخریبی شدیدی⁯تری بر درختان وارد شود و گیاهی مورد حمله⁯ی سایر آفات نباتی قرار بگیرد»؛ «اما از آنجایی که تقدس⁯زدایی برای رهبران کره⁯ی ⁯شمالی مرسوم شده، خبرگزاری دولتی این کشور اعلام کرده که مردم و ارتش این کشور باید کاملا صادقانه از کیم جونگ اون، به عنوان جانشین بزرگ تبعیت کرده و وی را مقدس بشمارند»؛ «آلبوم امیرکبیر که ظاهراً اجرای زنده⁯ی کنسرت گروه ایرانی با شهرام ناظری در گرگان بوده است به واسطه⁯⁯ی تصنیف امیرکبیر بدین نام گرفته است»؛ «عکس⁯های ... از قسمت تخریب⁯شده⁯ی نقش⁯برجسته⁯ی بهرام دوم، حاکی از خورد شدن کامل این قسمت از اثر است. ... قسمتی از نقش⁯برجسته که به وسیله⁯ی پتک خورد شده است...»؛ «انتظار دارم که بعد از این همه مدت بالاخره اتوبوسی بیاید و من سوارش شوم. اما انگار که نه انگار.»؛ «صاحب⁯امتیاز هر تلفن مسؤول سوء⁯استفاده از آن می⁯باشد»؛ «بنا بود سنگ⁯های قدیمی قبور شهدا را که در همان سال⁯های جنگ با ادبیات و جملات خاص خودشان بودند را جمع کنند...» و...

استفاده⁯ی نابه⁯جا از نشانه⁯های سجاوندی را هم بر این فهرست بیفزایید و استفاده نکردن از نشانه⁯ها در موقعیت⁯های ضروری را نیز. «ناصر مجرد» از روزنامه⁯نگاران قدیمی، در کتاب «فرهنگ کاربردی روزنامه⁯نگاری» در مورد فزونی اشتباه⁯های تایپی و نگارشی روزنامه⁯ها نوشته است: «روزنامه⁯نگار معروفی پسری داشت که این پسر هر چه دیکته می⁯نوشت، پر از غلط بود. مرد یک روز دفتر دیکته⁯ی پسر را ورق زد و گفت: پسرم از معلمت خجالت نمی⁯کشی این همه غلط می⁯نویسی؟ و پسر جواب داد: نه پدرجان! مثل اغلب روزنامه⁯نویس⁯ها می⁯گویم اینها اشتباه چاپی است!»(ص۵۷)