نقش بشر در انقراض گونه‎های حیات وحش

در دنیای امروزی جانوران و گیاهان زیادی در معرض خطر انقراض قرار دارند. دلایل زیادی برای انقراض آن‌ها وجود دارد مانند عدم توانایی حیوان در رقابت با سایر گونه‌های جانوری برای به دست آوردن غذا و یا حتی تغییرات اقلیمی. اما همچنان قوی‌ترین عامل این انقراض، انسان است. لیست حیوانات در حال انقراض هر چه طولانی‌تر می‌شود. از بین بردن محیط زیست طبیعی جانوران مانند کم کردن سطح جنگل ها، آلوده کردن محیط زیست، عوض کردن پوشش گیاهی منطقه در مقیاس کلان، رفتار‌های غیردوستانه با محیط زیست مثل ریختن زباله در طبیعت و ... باعث نابودی محیط زیست جانوران می‌شود.

شکار غیرقانونی نیز آسیب جبران ناپذیری به محیط زیست و طبیعت می‌زند. گرم شدن اقلیم علت دیگری است که جانوران را درمعرض انقراض قرار می‌دهد. در سال ۲۰۰۹ گاردین فهرستی تحت عنوان لیست قرمز در کشور‌های مختلف چاپ کرد که به «وضعیت انقراض گونه‌ها» در کشور‌های مختلف پرداخته بود. طبق این فهرست پستانداران با ۱۶ گونه، پرندگان با ۲۰ گونه و ماهیان با ۲۸ گونه رقم‌های بالای ردیف ایران هستند.

در دنیا گونه‌هایی از جانوران با خطر انقراض روبرو هستند که در ایران هم، چنین وضعی حکم فرماست و بسیاری از گونه‌ها مثل شیر و ببر ایرانی به دلیل شکار بی مورد منقرض شده و بسیاری دیگر هم در حال انقراض‌اند.

طبق گفته کارشناسان یوز ایرانی که جزء تیره‌ای خاص از یوزپلنگ در غرب آسیاسـت رو به انقراض است. به طوری که طبق نظریه کارشناسان محیط زیست، تخمین زده می‌شود کمتر از ۶۰ قلاده یوز ایرانی در تمام ایران زیست می‌کند.

پلنگ ایرانی در زیرگونه Panthera pardus saxicolor قرار دارد. اعتبار این زیرگونه در سال‌های اخیر تایید شده و اعضای این زیرگونه عمدتاً در ایران به سر می‌برند، اما در کپه داغ و ترکمنستان، قفقاز، تاجیکستان، ازبکستان، ارمنستان، بخشی از ترکیه، افغانستان و شاید کردستان عراق هم حضور دارند.


اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی (IUCN) گاهی در فهرست سرخی که دارد، برای بعضی زیرگونه‌ها رتبه‌ای بالاتر از گونه مربوطه در نظر می‌گیرد، برای مثال گونه پلنگ را آسیب پذیر و زیرگونه پلنگ ایرانی را در خطر انقراض طبقه بندی می‌کند.

اسپوتنیک با محمد درویش مدیر کل مشارکت‌های مردمی سازمان حفاظت محیط زیست در این خصوص به گفتگو نشست.

پرسش: چه پروژه‌هایی در باره احیای ببر در ایران اجرا می‌شوند؟

پاسخ: پروژه‌ای که ایران برای ببر داشت این بود که این ببر‌ها را ببرد به منطقه دست‌کم ۹۰ هکتاری و حصاری دور آن بکشد و روی آن‌ها آزمایش‌هایی انجام بدهند و ببینند که چگونه می‌توانند زیستگاهی را ایجاد بکنند که این زیستگاه توانایی پذیرایی از ببر را داشته باشد. زیرا ببر روزانه باید دست کم ۴۰ کیلو گوشت بخورد؛ بنابراین باید به تعداد زیاد گرگ و میش و گوزن و دیگر جانوران برای تأمین تغذیه ببر وجود داشته باشد. به این راحتی‌ها نمی‌شود ببر را در زیستگاه رها کرد. فعلا مراحل آزمایشی بود که یکی از ببر‌ها نیز متأسفانه تلف شد.


پرسش: بهترین نوع همکاری در این حوزه چگونه می‌تواند باشد؟

پاسخ: بهترین نوع همکاری در حوزه‌های محیط زیستی همکاری با همسایه هاست، زیرا از نظر تناسب‌های محیط زیستی و توازنات اکولوژی و فامیلی خیلی در واقع کشور‌های همسایه با همدیگر نزدیکی دارند و می‌توانند با احیای بوم‌سازگان‌ها یا اکوسیستم‌های خودشان به احیای اکوسیستم‌های کشور‌های مجاور نیز کمک کنند؛ بنابراین همکاری دولت روسیه و دولت ایران در حوزه تنوع زیستی و بهبود وضعیت زیستگاه‌ها همکاری بسیار ارزشمندی می‌تواند باشد و می‌توان خیلی به آن امیدوار بود، زیرا روسیه در حوزه طبیعت و تنوع زیستی وضعیت خیلی خوبی دارد و یکی از کشور‌های ممتاز جهان است و دانشمندان خیلی خوبی هم دارد و می‌تواند این اطلاعات را به ایران انتقال بدهد و برخی از اکو سیستم‌هایی هم که در ایران و روسیه است، بخصوص در منطقه قفقاز بسیار بهم شباهت دارند.

همکاری برای احیای جانوران در حال انقراض می‌تواند هم بین کشور‌های همسایه و هم بصورت جهانی انجام پذیرد و پروژه‌ها پیاده شوند. تمام جمهوری‌های آسیای میانه می‌توانند در این پروژه‌ها نقش داشته باشند و ترکیه نیز می‌تواند در این حوزه نقش داشته باشد و پروژه‌ها می‌توانند بین‌المللی باشند.

پرسش: در خصوص ایجاد پارک‌های ملی مرزی برای حفاظت ببر‌ها و دیگر جانوران در حال انقراض، کدام کشور‌ها با ایران همکاری می‌کنند؟

پاسخ: پارک‌های ملی بین ایران و ترکمنستان وجود دارد. برای ایجاد پارک ملی بین ایران و عراق هم دارند زیرساخت‌های آن را آماده می‌کنند. این مسأله ریشه در گذشته دارد و یکی از نشانه‌های مودت و همکاری و دوستی بین ملتهاست و وجود همین پارک‌های ملی می‌تواند به حفظ صلح نیز کمک بکند.

روسیه در دریای خزر هم می‌تواند به احیای ماهی خاویاری و بهبود اکو سیستم و در تعاملات بین کشوری نقش بسیار موثری داشته باشد.

پرسش: ایران به غیر از پروژه احیای ببر چه پروژه دیگری را اجرایی می‌کند؟

پاسخ: الان دولت ایران یک پروژه دیگر را شروع کرده که آنهم احیای شیر ایرانی است که از انگلستان یک نر وماده وارد شده است.

و، اما ببرهیرکانی یا مازندرانی در دوران حیات خود در کنار ببر سیبری و ببر بنگال از بزرگترین گربه‌سانان دنیا بود.

ببر سیبری نزدیکترین نوع ببر به ببر مازندران است. گروهی از محققان در مطالعه‌ای که در سال ۲۰۰۹ انتشار یافت با مشاهده تفاوت ژنتیکی اندک میان این دو نوع ببر پیشنهاد داده‌اند که این دو را بایستی یک زیرگونه محسوب کرد. بررسی دی‌ان‌ای بقایای یافته شده از ببر کاسپین و مقایسه آن با ببر سیبری، نشان می‌دهد این دو تیره تنها در یک نوکلئوتید تفاوت دارند و هر دو از یک زیرگونه بوده‌اند بر اساس این مطالعه جدِ مشترک این دو نوع ببر در زمانی کمتر از ده هزار سال پیش از شرق چین از طریق مسیر گانسو-جاده ابریشم وارد آسیای میانه شده و سپس گروهی که به ببر سیبری تبدیل شدند، به سوی شرق دور روسیه حرکت کرده‌اند.

سازمان حفاظت محیط زیست در سال ۲۰۱۰ میلادی اعلام کرد که ایران و روسیه، دو قلاده ببر سیبری را با دو قلاده پلنگ ایرانی مبادله می‌کنند و قرار است طرح احیای ببر کاسپین به مدت پنج سال بر عهدهٔ روس‌ها باشد. مطالعات جدید که از خویشاوندی نزدیک ببر‌های سیبری و هیرکانی حکایت دارند موجب شده که بحث‌هایی در مورد احیای نسل این جانور در آسیای میانه مطرح شود. مطالعه‌ای در مورد امکان احیای این جانور در دلتای آمودریا در ازبکستان که در سال ۲۰۰۹ منتشر شده نشان می‌دهد که برای ایجاد یک جمعیت پایدار ببر به حدود ۱۰۰ ببر نیاز است که منطقه‌ای یکپارچه به وسعت حداقل ۵ هزار کیلومتر مربع با جمعیت غنی از شکار را می‌طلبد. اما چنین زیستگاهی در حال حاضر وجود ندارد و فراهم‌آیی آن هم دست‌کم در کوتاه مدت امکان‌پذیر نیست. همچنین در این تحقیق منطقه اطراف دریاچه بالخاش در قزاقستان به عنوان گزینه دیگری برای بررسی اجرای این طرح پیشنهاد شده‌است.


اسپوتنیک در این رابطه با رجبعلی کارگر معاون پروژه حفاظت از یوزپلنگ آسیایی به گفتگو نشست.

پرسش: همکاری ایران با سازمان «یو ان دی پی» چگونه پیش می‌رود؟

پاسخ: یوزپلنگ آسیایی یکی از گونه‌های یوزپلنگ دنیاست که در شرایط فعلی در آسیا فقط طبق اسناد و مدارکی که ما داریم در ایران فقط از ۶۰ سال قبل ما اینگونه را در طبیعت مشاهده می‌کنیم. ما از سال ۲۰۰۱ با همکاری سازمان «یو ان دی پی» سازمان محیط زیست فعالیت‌های خیلی خوبی را در زمینه حفاظت، تحقیقات، مطالعه و آموزش انجام داده ایم تا بتوانیم این گونه را از معرض خطر انقراض نجات بدهیم و در این زمینه موفقیت‌های بسیار خوبی هم بدست آوردیم. منتها با توجه به خشکسالی‌هایی که بوده و یا یکسری جاده‌سازی و اینگونه طرح‌ها که تهدید کرد و خیلی از جانوران بر اثر تصادفات جاده‌ها از بین رفتند و یا از بین می‌روند. اینگونه جانوران در حال تهدید هستند، اما ما می‌توانیم بگوئیم که در شرایط فعلی ما کمتر از ۴۷ یوز نداریم و از بیشتر آن بی اطلاع هستیم و کماکان تفاهم‌نامه فاز سوم این پروژه با «یو ان دی پی» امضا شده است و ۵ سال دیگر این فعالیت بین‌المللی در رابطه با اینگونه جانور در معرض خطر انقراض که تنها در سطح کره زمین توی ایران باقی مانده ادامه خواهد یافت. بر اساس آن برنامه‌هایی که در فاز سوم تفاهم‌نامه تعریف شد در تکمیل حفاظت‌ها کار‌هایی انجام خواهد شد؛ بنابراین فعالیت‌ها شروع شده و دارد انجام می‌گیرد. قرار است حدود ۶ میلیون هکتار در فاز سوم در سطح وسیعتری از این مساحت کار بشود و این جانوران را از معرض خطر انقراض نجات بدهیم.


سرگی آرامیلف مدیر مرکز «ببر آموری» در صحبتی که با خبرنگار اسپوتنیک در خصوص وضعیت ببر‌ها داشت گفت که روسیه دو ببر آموری را به ایران داد. این ببر‌ها در چارچوب برنامه حفظ و نگهداری ببر‌ها در باغ وحش‌ها به ایران ارسال شدند. این دو ببر ارتباطی با برنامه احیای نژاد ببر مازندرانی در طبیعت وحش ندارند. متأسفانه یکی از ببر‌ها جان سپرد، اما ببر دوم زنده است. ایران نیز دو پلنگ به روسیه هدیه کرد.

اما آنچه به احیای نوع ببر مازندرانی مربوط می‌شود، هم‌اکنون در قزاقستان و نه ایران چنین برنامه‌ای پیاده می‌شود. همانا در قزاقستان مناطق طبیعی زیست ببر مازندرانی حفظ شده است و به این دلیل پروژه احیای نوع وحشی ببر مازندرانی در آنجا اجرایی می‌شود. فرض می‌شود که برای این پروژه، از ببر آموری خاوردور و ببر آموری از سیستم حفظ شده باغ‌وحش با ژنوتیپ خالص استفاده شود.