ديدگاه دكتر حسن لاسجردي درباره "علامه فضل الله"؛ عالمي كه توانست كاريزماي خود را بر لبنان تحميل كند

با نگاهی به چند دهه فعالیت سیاسی، معنوی و حتی فقهی این عالم دینی درعرصه‌های مختلف می‌توان دریافت که علامه فضل‌الله با نگاهی عمیق به ضرورت‌های زمان و درک نیازهای سیاسی و اجتماعی تلاش وافری برای حضور دین در عرصه جوامع مصروف داشت تا آنجا که بسیاری براین باورند که علت تاثیرگذاری عمیق این مرجع دینی در چند دهه فعالیت را باید در نتایج عملی و اجتماعی بیش از دو دهه مرجعیت دینی این فقیه و سیاستمدار مبارز لبنانی جست‌وجو کرد.

او در دهه‌های معاصر تنها مرجع تقلیدی بود که به طور مستمر نماز جمعه بیروت را که از مهم‌ترین و حساس‌ترین تریبون‌های شیعه و مورد توجه رسانه‌های جهانی بود، اقامه می‌کرد. وی برخلاف بیشتر مراجع تقلید معاصر که یا اقامه نماز جمعه در عصر غیبت را حرام می‌دانند یا قائل به وجوب تعیینی آن نیستند، شخصا این مسوولیت حساس و وقت‌گیر هفتگی را در شهر مهمی چون بیروت برعهده گرفته بود و سال‌ها به عنوان سخنگوی قدرتمند و متنفذ شیعیان لبنان به اعلام مواضع اجتماعی، دینی و سیاسی خویش می‌پرداخت. چنین ویژگی‌ای میان همتایان او مسبوق به سابقه نبوده است، به ویژه آنکه نماز جمعه شهر بیروت به دلیل قرابت جغرافیایی به فلسطین اشغالی همواره مورد توجه رسانه‌ها و سیاستمداران جهانی است. از اختصاصات مهم دیگر علامه فضل‌الله نقش آفرینی فعال وی در عرصه‌های مختلف سیاسی و اجتماعی کشورش و جهان اسلام بود. او ابایی نداشت که در کنار اشتغال مستمر و فعالانه به دو وظیفه سنگین افتای دینی و تدریس علوم حوزوی، بازیگر فعال و اثرگذار عرصه‌های گوناگون باشد و شانه از مسوولیت‌های میهنی و حتی جهانی خود خالی نکند.

به بیان دیگر او توانست تجربه موفقی از مرجعیت محلی و ملی را در کارنامه مرجعیت شیعه ثبت کند. همچنین او به دلیل برخی دیدگاه‌های کم‌سابقه‌اش درباره مسائل مربوط به نقاط حساس تاریخ اسلام روابط گرمی با بسیاری از مراجع تقلید ایران و عراق نداشت و از همین رو نتوانست نقش حوزوی فعالی در دیگر مراکز شیعی ایفا کند. از همین رو دامنه اثرگذاری وی به کشورش لبنان محدود شد و همواره به «مرجع لبنانی‌ها» اشتهار یافته بود. همین محدودیت اجباری سبب شد که او بتواند در محدوده کشور کوچک اما پرحادثه لبنان به نقش‌آفرینی فعال بپردازد و فعالیت‌های متنوع خود را بر ایفای مسوولیت‌های ملی متمرکز کند.


او با وجود همه موانع و سختی‌هایی که به بدترین شکل ممکن بر سر راه وی قرار می‌گرفت، کاریزمای خود را بر لبنان تحمیل کرد و نقش بلامنازعی در تحولات سه دهه گذشته این کشور حادثه خیز ایفا کرد. از نگاهی دیگر می‌توان حیات علامه فضل‌الله در لبنان را به دو بخش مجزای سیاسی و فقهی تقسیم کرد. فعالیت‌های سیاسی وی همراهی و حمایت همه‌جانبه از جمهوری اسلامی ایران و ارائه آرا و نظراتی بود که حزب‌الله لبنان در سایه آن رشد کرد و فعالیت‌های فقهی او صدور فتاوی و نظریاتی بود که در لبنان، ایران و عراق بسیار چالش‌برانگیز شد؛ آرایی که او را تا مرز تفسیق توسط دیگر فقهای شیعه برد و متهم به اجتهاد در اصول عقاید شد. زندگی سیاسی و فرهنگی فضل‌الله پیش از آنکه به لبنان برود، در عراق آغاز شده بود. وی در عراق تنها به تحصیل نمی‌پرداخت.

آن گونه که پایگاه اطلاع‌رسانی وی روایت کرده وی در حوزه نجف فعالیت‌هایی را پی می‌گرفت که چندان در آن جو بسته پذیرفته نبوده است. وی زمانی که تنها 26 سال داشت، به همراه شهید سیدمحمدباقر صدر و شیخ محمدمهدی شمس‌الدین مدیریت نشریه‌ای را که «جماعت‌ العلماء» نجف منتشر می‌کرد، به عهده داشت. در همان دوران وی با همراهی شهید صدر به تاسیس حزب‌الدعوه اسلامیه عراق همت گماشت تا شیعیان این کشور صاحب نخستین تشکیلات سیاسی خود شوند. پس از آن به بیروت رفت تا در چیزی کمتر از نیم قرن حوزه‌های علمیه‌ مردانه و زنانه تاسیس کند و صاحب آرایی مناقشه‌برانگیز در فقه و سیاست شود. علاوه بر نکات قبلی یکی از نکات پراهمیت در زندگی سیاسی آیت‌الله فضل‌الله روابط وی با امام موسی صدر است. در دورانی که امام موسی صدر در لبنان فعالیت داشت، میان او و فضل‌الله فاصله‌هایی نظری حکمفرما بود؛ چراکه هدف اصلی سیدموسی بیرون آوردن شیعیان از محرومیت‌های اجتماعی و فرهنگی و تغییر ساخت روابط اقطاعی حاکم بر این طایفه بود و در این راه یا در راه تحقق این هدف از زیر پا گذاشتن برخی آداب و عادات سنتی ابایی نداشت اما فضل‌الله ـ‌ به‌رغم آنکه در حوزه نجف در طبقه متجددان قرار داشت ـ‌ پایبند شدید هویت و اصالت و مرزبندی‌ها و انفصال‌ها بود.


اما حدود چهار دهه بعد، خود علامه بر این هویت‌اندیشی و همراهی نکردن با امام موسی صدر تاسف می‌خورد؛ «من از برخی سخنان و عناوین و القابی که ایشان (سیدموسی) درباره مقامات دینی مسیحیت (پاپ) ابراز می‌کرد، خوشم نمی‌آمد و معتقد بودم که این‌گونه سخنان با برخی آداب و فضای اسلامی سازگاری ندارد... اما امروز که به گذشته برمی‌گردم، احساس می‌کنم که اگر ما هم در جایگاه سیدموسی بودیم شاید بسیاری از کارهای او را انجام می‌دادیم.»او خود را پس از انتشار رساله با امام موسی صدر مقایسه می‌کند؛ «وضعیت من هم شبیه وضعیت سیدموسی صدر است. من نیز مثل او هدف حملات ظالمانه و شدید مخالفان واقع شده‌ام. من نیز چون او از مخالفان خواسته‌ام تا با من وارد گفت‌وگو شوند. آنان هرچه دلشان خواست نوشتند... من به همان جماعت و بلایی گرفتار شدم که سید موسی گرفتار آن بود.»

جایگاه ایران در منطقه


علامه فضل‌الله با توجه به شناخت عمیق از انقلاب اسلامی و تفکرات حضرت امام(ره) همواره بر ضرورت حمایت از جمهوری اسلامی ایران، بهبود عرصه داخلی و وحدت صفوف برای مقابله با خطراتی که از خارج تهران را تهدید می‌کند، تاکید می‌کرد. وی با اشاره به اینکه توطئه‌های خارجی تنها ایران را تهدید نمی‌کنند بلکه تمام نیروها و گروه‌های پویای منطقه را هدف قرار داده‌اند، گفت: «باید با یک اقدام سیاسی دقیق و حکیمانه با این توطئه‌ها مقابله کرد.» وی افزود: «همه باید توجه کنند کسانی که برای پیچیده‌کردن روابط عربی و ایرانی به ویژه روابط این کشور با سعودی‌ها توطئه‌چینی می‌کنند به‌دنبال زمینه‌سازی برای ایجاد مشکلات بزرگ‌تر در این راستا هستند تا بدین ترتیب یک دشمن خیالی [ایرانی] برای اعراب ایجاد کنند.»علامه فضل‌الله بر این باور بود که جهان عرب باید برای گفت‌وگو با ایران اقدام کند و بر این عقیده بود که برای مقابله با صهیونیست‌ها به تجربیات ایران نیاز داریم. وی ایران را پایگاه اساسی اسلام برای مقابله با طرح سلطه غرب بر منطقه می‌دانست و تاکید داشت که ایران پایه اصلی در رویارویی با دشمن و دژ محکم مبارزان و آزادیخواهان عرب و مسلمان در حمایت از آزادی فلسطین است.


حمایت از مقاومت


ازآنجا که بنابر اعتقاد غالب، تفکر و شاکله نیروهای مقاومت در لبنان با بنیان‌های معنوی و حمایت همه‌جانبه سید محمدحسین فضل‌الله همراه بوده است، از این رو این مرجع عالی شیعیان در لبنان با شناخت تجارب، امکانات و آمادگی‌ میدانی نیروی مقاومت و طرح‌های راهبردی آن اعلام کرد که نیروی مقاومت لبنان توانایی مقابله با رژیم صهیونیستی را دارد و دست‌کم می‌تواند آن را سردرگم کند یا مشکلات زیادی برای آن به وجود آورد. علامه فضل‌الله تصریح کرد توانمندی مقاومت به دشمن اجازه نخواهد داد که وارد یک ماجراجویی جدید علیه لبنان شود. همچنین مرجع شیعیان در لبنان با اشاره به اینکه آرمان فلسطین یک مسوولیت عربی و اسلامی است، خواستار مقاومت برای بی‌ثبات کردن سرزمین‌ اشغالی شد. او تاکید داشت که هیچ کس حق ندارد درباره یک وجب از خاک فلسطین به عنوان سرزمین عربی ـ‌ اسلامی سهل‌انگاری کند و هرگونه عادی‌سازی روابط با رژیم صهیونیستی را حرام اعلام کرد. فضل‌الله تاکید داشت اگر رژیم‌های عربی به این باور رسیده بودند که رژیم جنگ‌طلب صهیونیستی جز زبان مقاومت را نمی‌فهمد، اکنون فلسطین در آغوش فلسطینیان بود.


تهدیدهای رژیم صهیونیستی


تهدیدات دشمن اسرائیلی علیه لبنان به منزله تهدیدات فرد ترسو و نگرانی است که از نتایج هرگونه ماجراجویی نظامی و امنیتی در آینده احساس ترس می‌کند. ـ‌ مرجع عالی شیعیان در لبنان در این باره بر این باور بود که آمریکایی‌ها و صهیونیست‌ها قصد دارند با تهدید و ارعاب در خاورمیانه مانع تصمیم‌گیری‌های سرنوشت‌ساز در منطقه شوند و روی این موضوع حساب باز کرده‌اند. علامه فضل‌الله درخصوص سیاست‌های رئیس‌جمهور جدید آمریکا معتقد بود باراک اوباما، رئیس جمهور آمریکا و دولت آن عرصه را برای دشمن اسرائیلی باز کرد تا خلأ سیاسی موجود در منطقه را از طریق تهدیدها، نمایش‌های نظامی و امنیتی مستمر پر کند.


هشدار علامه فضل‌الله درباره فتنه‌های مذهبی


علامه فضل‌الله در نگاه خود فتنه‌های مذهبی را در راستای تحقق‌بخشی اهداف دشمن می‌دانست و بر این باور بود که استکبار برای تکمیل طرح خود در جهت سلطه بر پایگاه‌های استراتژیک امت از طریق جنگ‌های رسانه‌ای و روانی، وحدت اسلامی را نشانه رفته که هدف از آن برانگیختن گروهی از امت علیه گروه دیگر است. علامه فضل‌الله همچنین هشدار می‌داد دشمن صهیونیستی که در جنگ مستقیم با مقاومت شکست خورده، روی تحقق اهداف تخریبی خود از طریق فرصت‌هایی که برخی‌ها با ایجاد فتنه‌های مذهبی به وجود می‌آورند، حساب باز کرده است. علامه محمدحسین فضل‌الله معتقد بود خطر بالاتری نسبت به جنجال‌های آمریکا و رژیم صهیونیستی و حتی برخی کشورهای عربی در‌خصوص سلاح مقاومت وجود دارد که همان تلاش‌های زیاد برای ایجاد دوباره فتنه‌های مذهبی در جهان اسلام است. وی عقیده داشت: «آمریکا و رژیم صهیونیستی سعی دارند دامنه‌ فتنه‌های مذهبی را به مناطق جدید غیر از مناطقی که شاهد درگیری‌های سیاسی و امنیتی است، گسترش دهند.»


هشدار درباره تهدیدهای رژیم صهیونیستی و آمریکا


علامه فضل‌الله در شرایط جدید منطقه‌ای به ویژه تشکیل دولت جدید آمریکا و اعلام شعار تغییر به باراک اوباما رئیس جمهور آمریکا هشدار داد که در نتیجه شکست در برابر صهیونیست‌ها راه رئیس‌جمهور پیشین آمریکا را در جنگ‌افروزی در جهان عربی و اسلامی در پیش نگیرد زیرا پیامدهای آن تمام منطقه را فرا خواهد گرفت. او معتقد بود چهره‌ای که اوباما سعی داشت به جهان اسلام نشان دهد تنها تلاش برای جلب رضایت برای تکمیل طرح خروج از بحران مالی و سلطه دوباره بر منطقه بود.‌ مرجع شیعیان در لبنان با اشاره به ادعای دروغین غرب درباره دموکراسی تاکید داشت که استکبار جهانی و در راس آنها آمریکا می‌خواهند ثبات و آرامش فضای داخلی ایران را هدف قرار دهند تا این کشور را درگیر هرج و مرج و ناآرامی‌های خونین کنند.


وحدت اسلامی


علامه فضل‌الله بر اتحاد صفوف محافل عربی و اسلامی و حمایت از وحدت اسلامی تاکید داشت؛ چراکه بر این اعتقاد بود که استکبار جهانی وحدت امت را نشانه رفته است و به همین خاطر ایجاد فتنه‌های مذهبی یا اعطای رنگ مذهبی به مسائل سیاسی را ادامه می‌دهد. وی بر بهبودی حاصل شده در روابط بین ایران و مصر اشاره و همین‌طور ضرورت تقویت روابط بین ایران و اعراب به منظور ایجاد وحدت بین مسلمانان و حمایت از مسائل مهم امت از جمله مساله فلسطین تاکید می‌کرد. علامه فضل‌الله ملت‌های عربی و اسلامی را به آمادگی برای مقابله با هر گونه رویارویی آتی فراخوانده و تاکید داشت که دشمن دیگر قادر نیست اهداف خود را تحقق بخشد و اگر بخواهد منطقه و جهان را وارد ماجراجویی جدید بکند، بهای سنگینی برای آن پرداخت خواهد کرد که پیامدهای آن از منطقه عبور کرده و نتایج آن به گوشه گوشه‌های جهان خواهد رسید.


تحکیم وحدت جهان اسلام


علامه فضل‌الله از بنیانگذاران تفکر تقریب امت اسلامی و کنار گذاردن اختلافات به دلایل متعدد بود و بر این اعتقاد راسخ تاکید داشت که اختلاف‌افکنی بنیان استکباری دارد و هر نوع بحران میان ملل اسلامی به نفع جبهه غرب است؛ بنابراین در این زمینه بر تحکیم روابط عربی ـ‌ عربی و عربی ـ‌ اسلامی به‌عنوان سدی در برابر اجرای طرح‌های دشمن [صهیونیستی] و در نتیجه سوء‌استفاده از شکاف‌ها و اختلاف‌ها در عرصه عربی و اسلامی تاکید داشت.


سیاست آمریکا و رژیم صهیونیستی در منطقه


این مرجع شیعیان با توجه به دیدگاه‌های ضد استعماری خود به ویژه با تجربه‌ای که در لبنان آموخته بود از تمام مقامات مسوول و شهروندان لبنانی می‌خواست با تجاوزات امنیتی آمریکا و رژیم صهیونیستی به لبنان مقابله کنند زیرا جنگ امنیتی خطرناک‌تر از جنگ نظامی مستقیم است. وی به لبنانی‌ها درباره بازی جدیدی که برخی طرف‌های محلی، منطقه‌ای و بین‌المللی به راه انداخته‌اند هشدار می‌داد و تاکید داشت که تهدیدهای موجود مبنی بر آغاز جنگ جدید علیه لبنان با هدف ارعاب لبنانی‌ها صورت می‌گیرد و در چهارچوب فعالیت‌های آشکار و اعمال فشار علیه لبنان انجام می‌شود که در نهایت از بین خواهد رفت. به هر صورت اگرچه ملت لبنان با از دست دادن علامه فضل‌الله فقدان بزرگی را با خود به همراه دارد ولی بنیان‌های سیاسی، اعتقادی و اجتماعی این عالم بزرگ به عنوان میراث معنوی او چراغ راه جوانان مسلمان و غیرمسلمان لبنان خواهد بود. درهرحال هیچ‌کس نباید خدمات عظیم علامه فضل‌الله به اسلام و تشیع و مقاومت و انقلاب اسلامی را نادیده بگیرد. بی‌تردید ایشان یکی از مفاخر تشیع در دهه‌های اخیر بودند که نیاز است درباره اندیشه‌های نو و اجتهادات فقهی و عقیدتی ایشان مطالعه جدی شود.

منبع: همشهري ماه