تزریق بی‌مورد و غیرضروری سرم با چه عواقب یا عوارضی همراه است؟

«ایرج حریرچی» قائم مقام و سخنگوی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در نشستی خبری به سرم تراپی و معایب تزریق بی‌مورد آن اشاره کرد. او اظهار داشت که ایرانی‌ها در مصرف سرم نیز اسراف می‌کنند و ادامه داد که هر ۱ لیتر سرم معادل ۴ لیوان آب، هر ۱ لیتر سرم نمکی حاوی یک قاشق چای‌خوری نمک و هر ۱ لیتر سرم قندی حاوی ۱۰ حبه قند یا ۲ قاشق شکر است.

متأسفانه بسیاری از افراد، به‌خصوص در شهرهای کوچک با کوچک‌ترین احساس ضعف به درمانگاه مراجعه کرده و درخواست تزریق سرم می‌کنند. بسیاری از درمانگاه‌ها نیز با انگیزه مالی سرم را در اختیار آن‌ها قرار می‌دهند، در صورتی که تجویز سرم باید محدود به بیمارانی باشد که امکان دریافت خوراکی مایعات را ندارند یا باید داروی خاصی را از راه وریدی دریافت کنند.

به گفته سخنگوی وزارت بهداشت، یکی دیگر از اشتباهات در این زمینه، درخواست و تجویز تزریق انواع ویتامین‌ها به تنهایی یا همراه با سرم است. تزریق این سرم‌ها و ویتامین‌ها از جمله ویتامین ۱۲B و B کمپلکس که با نام سرم رنگی میان عموم شناخته می‌شوند، در اغلب موارد غیرضروری است. بیش از ۹۹ درصد از افراد، این ویتامین‌ها را از طریق رژیم غذایی خود دریافت می‌کنند و نیازی به تزریق ویتامین ندارند. بنابراین افراد باید هزینه تزریق سرم و ویتامین را صرف خرید مواد غذایی از گروه‌های مختلف مثل پروتئین‌های گیاهی و حیوانی، لبنیات، تخم‌مرغ و... کنند و نیاز بدن خود را به ریزمغذی‌ها از این طریق تأمین کنند.

صحبت‌های قائم مقام وزارت بهداشت بهانه‌ای شد تا برای آشنایی بیشتر با کاربرد سرم و انواع آن با دکتر امید قاروی آهنگر، متخصص داخلی و فلوی فوق تخصصی غدد و متابولیسم، گفت‌وگویی جامع داشته باشیم.

سرم چیست و انواع آن کدم‌اند؟

سرم یکی از روش‌های درمان از طریق IV یا درون وریدی است. درمان‌های IV را می‌توان به ۳ گروه کلی تقسیم کرد. یکی از آن‌ها کلوئیدها هستند. کلوئید به مخلوط ناهمگنی گفته می‌شود که از نظر اندازه ذرات، بین محلول و سوسپانسیون قرار می‌گیرد؛ مثل ویال آلبومین. کریستالوئیدها از دیگر درمان‌های درون وریدی هستند که سرم‌ها را شامل می‌شوند. سومین گروه از درمان‌های درون وریدی نیز فرآورده‌های خونی مثل کیسه خون و پلاکت هستند. همان‌طور که گفته شد، سرم‌هایی که برای احیا تجویز می‌شوند، در گروه کریستالوئیدها قرار می‌گیرند.

تزریق سرم در چه مواقعی لازم می‌شود؟

سرم زمانی مورد استفاده قرار می‌گیرد که امکان مصرف مواد غذایی یا آب از طریق دهان وجود نداشته باشد. به طور کلی، سرم اغلب در موارد اورژانسی یا زمان تجویز می‌شود که راه دهانی بیمار برای تأمین کالری، اصلاح الکترولیت‌ها و مایعات بدن و حفظ فشارخون به هر دلیل دچار اشکال شده باشد. به عنوان مثال در اسهال‌های شدید که به علت تهوع و استفراغ نمی‌توان از پودر ORS استفاده کرد یا در موارد خونریزی‌های شدید با افت فشارخون می‌توان تا قبل از تهیه خون جایگزین، برای حفظ فشارخون از سرم‌های نمکی کمک گرفت. یکی دیگر از موارد تجویز سرم، رقیق کردن داروهای خاص در سرم است. در این موارد از سرم به‌عنوان یک حلال استفاده می‌شود.

تزریق بی‌مورد و غیرضروری سرم با چه عواقب یا عوارضی همراه است؟

تزریق سرم‌های نمکی یا قندی در موارد غیرضروری به جز صرف وقت و هزینه‌ای که برای فرد و سیستم بهداشت و درمان کشور رقم می‌زند، عارضه خاصی ندارد. بیماری‌های ساده مثل سرماخوردگی‌ها، گاستروآنتریت‌ها و آنفلوانزاهای ساده اغلب نیازی به سرم‌درمانی ندارند زیرا توانایی مصرف خوراکی مواد غذایی را مختل نمی‌کنند.

از طرفی باید توجه داشت در سرم نمکی صرفاً نمک و در سرم‌های قندی صرفاً قند وجود دارد و نه هیچ دارویی. بنابراین سرم به تنهایی اثری در درمان بیماری‌ها ندارد. به عبارتی اگر این افراد به جای تزریق ۱ لیتر سرم به همان میزان مایعات مصرف کنند و مواد معدنی و ویتامین‌های مورد نیاز خود را از مواد غذایی به دست بیاورند، نتیجه بهتری خواهند گرفت. اگر فرد تحمل و توانایی مصرف از راه خوراکی را نداشته باشد می‌تواند از سرم استفاده کند. اگرچه سرم‌های ساده به تنهایی بی‌خطر و بی‌عارضه هستند، گاهی اوقات در بعضی درمانگاه‌ها به صورت تجربی، داروهایی به سرم اضافه می‌کنند که می‌توانند برای فرد مضر باشند. از جمله این داروها می‌توان به انواع ویتامین‌ها، آنتی‌بیوتیک‌ها و کورتون‌ها اشاره کرد. مصرف بی‌مورد آنتی‌بیوتیک نه تنها به بهبود شخص کمک نمی‌کند، بلکه او را در معرض خطر عوارض ناخواسته و مقاومت میکروبی قرار می‌دهد. حتی در بعضی از انواع اسهال‌ها، آنتی‌بیوتیک بی‌مورد می‌تواند عارضه اسهال را تشدید کند. استفاده مکرر از کورتیکواستروئیدها یا کورتون‌ها مثل دگزامتازون نیز در طولانی مدت فرد را در معرض خطر پوکی استخوان، افزایش قند خون و فشارخون و طیف وسیعی از عوارض دیگر قرار می‌دهد. بنابراین هرگز نباید بدون تجویز پزشک داروی خاصی به سرم اضافه کرد.

تزریق سرم همراه با ویتامین چه زمانی لازم می‌شود؟

دستورالعمل‌هایی از ویتامین‌ها در دستورالعمل‌های بهداشت و درمان هر کشور قرار دارد. انتخاب و دستور تجویز این ریزمغذی‌ها معمولاً بر اساس سن، شرایط جسمی، نوع تغذیه، فرهنگ، نژاد و... هر منطقه انجام می‌شود. از گروه این ریزمغذی‌ها در ایران می‌توان به ویتامین AD و قطره آهن اشاره کرد که برای تمام کودکان تجویز می‌شود یا اسیدفولیک که باید توسط خانم‌های باردار مورد استفاده قرار بگیرد. ویتامین D نیز به دلیل کمبود در کشور، توسط مراکز درمانی حتی به رایگان در اختیار مردم قرار می‌گیرد. بنابراین تجویز هر یک از ویتامین‌ها با منطق و دلیل انجام می‌شود. مصرف خودسرانه و نابجای ویتامین‌ها نه تنها فایده‌ای برای فرد ندارد، بلکه می‌تواند او را در معرض خطر مصرف بیش از حد ویتامین و مسمومیت قرار دهد. البته اغلب ویتامین‌هایی که به سرم اضافه می‌شوند دوز پایینی دارند و از بدن دفع می‌شوند اما تکرر در استفاده از آن‌ها به تدریج فرد را در معرض خطر مسمومیت قرار می‌دهد.

علاوه بر این‌ها مصرف نابجای ویتامین‌ها هزینه‌بر است. توجه داشته باشید که ویتامین‌ها برای تأمین قوت و نیرو تجویز نمی‌شوند؛ برعکس آنچه افراد در مورد ویتامین‌هایی مثل ۱۲B یا نوروبیون تصور می‌کنند. نوروبیون در واقع همان B کمپلکس است و از ویتامین‌های ۱ B، ۶ B و ۱۲ B تشکیل شده است. این ویتامین‌ها را می‌توان به راحتی از طریق مواد غذایی دریافت کرد. از طرفی ویتامینی مثل ۱۲ B برای چند سال در کبد ذخیره می‌شود. بنابراین اگر فرد حتی تا ۳ سال از این ویتامین استفاده نکند، باز هم از طریق کبد خود آن را دریافت می‌کند. در نتیجه تزریق این ویتامین به یک فرد سالم، کاری بیهوده است. ویتامین ۱ B نیز معمولاً فقط برای افرادی تجویز می‌شود که به دلیل بیماری‌هایی مثل دیابت دچار دردهایی با منشاء عصب شده‌اند. البته تجویز و اثرگذاری این ویتامین برای دیابتی‌ها نیز هنوز مورد مناقشه است. از ویتامین ۶ B نیز گاهی در درمان تهوع و استفراغ دوران بارداری و موارد خاص دیگر استفاده می‌شود. ویتامین ۱۲ B هم تنها برای گروه‌های خاص تجویز می‌شود. برای مثال افرادی که جراحی معده داشته‌اند و دچار اختلال در جذب ویتامین شده‌اند یا کسانی که بیماری‌های خودایمنی دارند یا از داروهای خاصی استفاده می‌کنند، ممکن است دچار کمبود ویتامین ۱۲ B شوند. در این موارد سطح ویتامین در خون مورد بررسی قرار می‌گیرد و بعد ویتامین تجویز می‌شود. به طور کلی نیاز انسان به ویتامین‌ها بسیار محدود است و افراد جوان و سالمی که دچار بیماری‌هایی مثل سرماخوردگی یا عفونت‌های ویروسی ساده شده‌اند، نیازی به ویتامین تزریقی ندارند. این کار هیچ سودی برای فرد ندارد و باعث افزایش قوا و نیروی بدنی نمی‌شود.

پس در واقع اثر این سرم‌ها و ویتامین‌ها در بهبود ضعف و نیروبخشی به افراد، بیشتر منشاء روانی دارد؟

بله، ویتامین‌ها در این موارد مانند دارونما عمل می‌کنند. در تحقیقات نیز دیده شده است دارونما تا ۳۰ درصد موارد می‌تواند مؤثر واقع شود. این اثر بیشتر جنبه روانی دارد، همان طور که برای بهبود سرماخوردگی، توصیه‌هایی مثل مصرف آب لیموترش تازه، ویتامین C، بخور دادن و... نیز مطرح می‌شود. نتایج تحقیقات نشان داده‌اند هیچ یک از این موارد روند بهبود سرماخوردگی را تسریع نمی‌کنند. بنابراین هیچ ویتامینی وجود ندارد که دوره بیماری‌هایی مثل سرماخوردگی را کوتاه کند. تنها موردی که برای بهبود سرماخوردگی توصیه می‌شود، افزایش مصرف مایعات اعم از آب، آبمیوه، سوپ، شیر، چای و... است. استفاده از سرم برای بهبود سرماخوردگی یک غلط مصطلح است. سرم در این موارد، نسبت به مایعاتی مثل چای، شیر و... تأثیرگذاری بیشتری ندارد.

سرعت تزریق سرم و انتقال آن به رگ بر چه اساسی تعیین می‌شود؟

حساسیت در مورد سرعت تزریق سرم بیشتر برای بیمارانی اهمیت دارد که سن بالایی دارند یا دارای زمینه بیماری‌های قلبی یا کلیوی هستند. در این افراد ممکن است تزریق ۱ لیتر سرم طی ۴ تا ۸ ساعت و گاهی حتی ۸ تا ۲۴ ساعت انجام شود زیرا افزایش ناگهانی حجم مایعات داخل عروقی می‌تواند برای آن‌ها خطرناک باشد و به قلب و کلیه فشار بیاورد اما سرعت تزریق سرم‌های نمکی یا قندی در افراد سالم و جوان اهمیت چندانی ندارد. در این موارد می‌توان سرم را در مدتی کمتر از ۲ تا ۴ ساعت تزریق کرد.

آیا تأخیر در بیرون آوردن سوزن سرم پس از اتمام محتویات آن، فرد را در معرض خطر ورود هوا به رگ یا عوارض دیگر قرار می‌دهد؟

نه، در مورد سرم خطری از لحاظ ورود هوا به رگ وجود ندارد زیرا فشار داخل عروقی از این اتفاق جلوگیری می‌کند. در واقع به دلیل فشار داخل رگ است که سرم را در ارتفاع قرار می‌دهند. اگر سرم هم سطح با دست بیمار یا پایین‌تر از آن قرار بگیرد، فشار داخل رگ اجازه ورود مایع سرم به رگ را نمی‌دهد اما اگر سرم بالاتر از دست قرار بگیرد، فشار مایع داخل لوله سرم از فشار داخل سیاهرگ بیشتر می‌شود و مایع به رگ منتقل خواهد شد. پس زدن خون داخلی لوله سرم نیز به دلیل فشار داخل رگ اتفاق می‌افتد. در واقع هر زمان که فرد مقداری از جای خود بلند شود و از اختلاف ارتفاع سرم با دست بکاهد، خون به لوله سرم پس می‌زند. این موضوع نیز جای نگرانی ندارد. از طرفی ورود هوا به رگ زمانی مشکل‌ساز می‌شود که حجم هوا بالا باشد. ورود حجم پایین از هوا در حد چند سی‌سی مشکلی برای فرد ایجاد نمی‌کند.

عوارض احتمالی تزریق سرم و اشتباه در پیدا کردن رگ مناسب برای تزریق کدامند؟

تزریق سرم به تنهایی عارضه خاصی ندارد، مگر اینکه در شرایط استریل انجام نشود. در این صورت فرد در معرض خطر ابتلا به انواع عفونت‌ها قرار می‌گیرد. برای تزریق سرم معمولاً از وریدها استفاده می‌شود که در قسمت‌های مختلف دست وجود دارند. ورید مناسب برای تزریق سرم باید برحسب اندازه سوزن و گیج سوزن سرم انتخاب شود. یکی از عوارض احتمالی تزریق سرم، اشتباه در انتخاب رگ مناسب یا رگ‌گیری به شیوه نادرست است که می‌تواند باعث انتقال مایع سرم به فضای بین عروقی و بافت اطراف آن شود. در چنین وضعیتی فرد دچار تورم، درد و التهاب در ناحیه تزریق می‌شود. این عارضه در مورد سرم‌های ساده نمکی و قندی خطر خاصی ندارد و معمولاً با کمپرس گرم به‌تدریج رفع می‌شود اما اگر سرم حاوی داروهای خاص و موادی مثل کلسیم گلوکونات باشد و به دلیل اشتباه در رگ‌گیری به فضای خارج از عروق منتقل شود، فرد را در معرض خطر نکروز بافت آن ناحیه قرار می‌دهد. سرم‌های حاوی پتاسیم نیز با ورود به بافت خارج از عروق یا با ورود به رگ‌های ریز می‌توانند باعث التهاب و درد شوند. در روند رگ‌یابی ممکن است دیواره رگ نیز آسیب ببیند و کبودی ایجاد کند. این عارضه خطر و مشکل خاصی ندارد و کبودی حاصل از آن به تدریج طی دو هفته جذب می‌شود.

درد در ناحیه دست هنگام استفاده از سرم نشانه چیست؟

درد هنگام تزریق سرم معمولاً زمانی ایجاد می‌شود که ماده یا دارویی خاص به سرم اضافه شده باشد. این درد معمولاً ناشی از فلبیت یا التهاب رگ است. یکی از مواد اضافه شده به سرم که می‌تواند منجر به درد در ناحیه دست شود، پتاسیم است. در واقع اگر رگ انتخاب شده برای تزریق نسبت به حجم سرم کوچک و ریز یا سرم حاوی پتاسیم باشد، رگ دچار التهاب و درد می‌شود اما سرم‌های قندی و نمکی ساده معمولاً دردی ایجاد نمی‌کنند.

توصیه پایانی؟

طبق دستورالعمل‌های کشوری، سرم نیز مانند بسیاری از داروها دارای اندیکاسیون‌هایی برای مصرف است. استفاده نابجا و بی‌مورد از سرم، هزینه‌های اضافی بر بیمار و شرکت‌های بیمه تحمیل می‌کند. بنابراین تزریق بی‌مورد سرم می‌تواند افراد نیازمند را از پوشش بیمه محروم کند. از طرفی باید توجه داشت تولید سرم در کشور با محدودیت‌هایی همراه است. بنابراین استفاده بی‌مورد از سرم در درمانگاه‌ها می‌تواند باعث ایجاد کمبود سرم در درمانگاه‌ها می‌تواند باعث ایجاد کمبود سرم در بیمارستان‌ها شود. در این شرایط، بیمارانی که واقعاً محتاج سرم هستند، مثل بیماران بستری در بخش مراقبت‌های ویژه (ICU) از دریافت سرم به اندازه کافی محروم می‌مانند و جانشان به خطر می‌افتد. افراد باید خود را جای این بیماران بگذارند و نیاز آن‌ها را درک کنند. شاید یک روز برای خودشان یا خانواده آن‌ها مشکلی مشابه پیش بیاید و به دلیل کمبود سرم از آن محروم بمانند. این موضوع نیازمند فرهنگ‌سازی وسیع میان مردم و پزشک‌های عمومی است. بنابراین توصیه اکید می‌شود که افراد از تزریق بی‌مورد سرم خودداری کنند. پزشکان عمومی نیز باید از تجویز در این موارد خودداری کنند و از جایگاه و نیت استفاده از سرم آگاهی داشته باشند. مجدد تأکید می‌شود که سرم اثر درمانی ندارد و افراد می‌توانند با مخلوط کردن نمک، قند و آب و مصرف خوراکی آن از همان خواص سرم بهره‌مند شوند.


منبع: هفته نامه سلامت