جهنم چگونه جایی است؟

در همه ادیان این ذکر شده است که به غیر از این دنیای مادی، دنیای اخروی در قالب بهشت و جهنم وجود دارد. بهشتی که جایگاه صالحین و مقربین الهی است و جهنمی که ساخته اعمال دنیای مادی ما محسوب می‌شود.

در بسیاری از روایات آمده که هفتاد هزار ملک الهی، زمام جهنم را در دست دارند و انسان را کشان‌کشان به عرصه محشر می‌آورند و جهنم، چون حیوانی درنده، سرکشی می‌کند و نزدیک است که افسار پاره کند. توصیف قرآن از لحظه دهشتناک ورود جهنم به عرصه محشر به گونه‌ای است که نشان می‌دهد جهنم یک موجود زنده است که حرکت می‌کند و حرف می‌زند!

در آیه ۲۳سوره فجر می‌خوانیم: «وَ جی‌ءَ یَوْمَئِذٍ بِجَهَنَّمَ یَوْمَئِذٍ یَتَذَکَّرُ الْإِنْسانُ وَ أَنَّی لَهُ الذِّکْری» (و در آن روز جهنم را حاضر مى کنند; (آرى) در آن روز انسان متذکر مى شود؛ اما این تذکر چه سودى براى او دارد؟!)

در تفسیر شریف مجمع البیان ذیل این آیه آمده است:

هنگامی که این آیه نازل شد، حال پیامبر (ص) دگرگون شد تا آنجا که آثار آن در چهره‌اش نمایان گشت. اصحاب از مشاهده وضعیت پیامبر (ص) سخت نگران شدند و برخی از آنان نزد علی (ع) رفته، عرض کردند امر مهمی رخ داده که این آثار را در پیامبر مشاهده کردیم؟ علی (ع) به سوی آن حضرت شتافت و آن حضرت را از پشت سر در بغل گرفت و میان دو کتفش را بوسید و عرض کرد:‌ای رسول خدا، پدر و مادرم فدایت باد امروز چه رخ داده است [ که اینگونه متأثر شده‌اید]؟ آن حضرت فرمود: فرشته وحی آمد واین آیه شریفه را بر من تلاوت کرد؛ از او پرسیدم جهنم چگونه آورده می‌شود؟ جبرئیل گفت: هفتاد هزار فرشته با هفتاد هزار زمام او را می‌کشند و جهنم سرکشی می‌کند، به‌گونه‌ای که اگر رهایش کنند همه اهل محشر را می‌سوزاند. من متوجه جهنم می‌شوم و جهنم می‌گوید:‌ای محمد، مرا با تو کاری نیست؛ زیرا خدا گوشت ترا بر من حرام کرده است. پس کسی در صحرای محشر نمی‌ماند مگر آنکه می‌گوید [ خداوندا نجات ده]خودم را، خودم را، و من می‌گویم امتم را، امتم را. (۱)

عده‌ای از اهل تفسیر، این توصیف را وصفی مجازی می‌دانند نه حقیقی. چرا که «جاء» در قرآن به معنای «ظهر» نیز به کار رفته است. از نظر ایشان، جهنم هم اینک هست، اما پیش ما حاضر نیست. بلکه حجابی بین ما و جهنم هست که مانع از درک حضور جهنم می‌شود. اما در قیامت این حجاب فرو می‌افتد: «فکشفنا عنک غطاءک» و در نتیجه، جهنم ظهور می‌یابد و اهل دوزخ خود را نزد آن حاضر می‌بینند.

در جریان جهنم، ظاهر این آیات این است که جهنم غیر منقول است، اما آنچه در سوره مبارکه «فجر» آمده است که «وَ جی‌ءَ یَوْمَئِذٍ بِجَهَنَّمَ» این نشان می‌دهد که جهنم منقول هم داریم؛ آیه ۲۳ سوره مبارکه «فجر» این است «وَ جی‌ءَ یَوْمَئِذٍ بِجَهَنَّمَ یَوْمَئِذٍ یَتَذَکَّرُ الْإِنْسانُ وَ أَنَّی لَهُ الذِّکْری» اگر منظور از این «مَجیء» , ظهور باشد؛ نظیر آیه قبل که دارد «وَ جاءَ رَبُّکَ وَ الْمَلَکُ صَفًّا صَفًّا» آن روز خدا آمد و فرشته‌ها صف اندر صف آمدند و می‌آیند؛ یعنی ظهور می‌کنند، اگر به قرینه آیه قبل که «جاءَ» به معنای «ظَهر» باشد، آن‌گاه این «جی‌ءَ یَوْمَئِذٍ بِجَهَنَّمَ»؛ یعنی ظهور جهنم را می‌خواهد بفهماند، برابر آیه‌ای که دارد «وَ بُرِّزَتِ الْجَحیمُ لِلْغاوینَ» دیگر ما دلیلی نداریم که ما جهنم منقول داریم. البته آن روایاتی که در ذیل این آیه هست که جهنم را با غل و زنجیر کشان‌کشان می‌آورند آن باید توجیه شود. این آیه به قرینه آیه قبل قابل تحمّل است که، چون «جاءَ رَبُّکَ» به معنای «ظَهر» است می‌توان این «وَ جی‌ءَ یَوْمَئِذٍ بِجَهَنَّمَ» را با آیه «وَ بُرِّزَتِ الْجَحیمُ لِلْغاوینَ» هماهنگ کرد. این راجع به جهنم بودن که منقول است یا غیر منقول، منتها باید روایات را توجیه کرد. (۲)

در مقابل عده‌ای دیگر بر این عقیده‌اند که صراحت آیه را نباید توجیه کرد. چنانکه گفته‌اند: «جهنم قابل حرکت دادن است، و آن را به مجرمان نزدیک مى کنند! همانگونه که در مورد بهشت نیز در آیه ۹۰ سوره شعرا مى خوانیم: و ازلفت الجنة للمتقین (بهشت را به پرهیزکاران نزدیک مى سازند)!»

گـرچـه بـعـضـى مـیـل دارنـد ایـنـهـا را بـر مـعـنـى مـجـازى حـمـل کـنـنـد و کـنـایـه از ظـهـور بـهـشـت و جـهنم در برابر دیدگان نیکوکاران و بدکاران بـگـیـرند، ولى دلیلى بر این خلاف ظاهر در دست نیست، بلکه بهتر است آن را به ظاهر خود رها سازیم، چرا که حقایق عالم قیامت دقیقا بر ما روشن نیست و شرایط حاکم بر آنجا بـا ایـنـجـا تـفاوت بسیار دارد، و هیچ مانعى ندارد که در آن روز بهشت و دوزخ تغییر مکان دهند. " (۳)

به نظر می‌رسد د. ر. این آیه، نسبت اوصاف یادشده به جهنم، اسنادی وصف واقعی است، چون همین اوصاف در آیاتی دیگر نیز به جهنم نسبت داده شده است در حالیکه سخن از ظهور و معنای مجازی نیست.

پیوست:

۱. مجمع البیان، ج. ۱۰، ص. ۴۸۷،

۲. درس تفسیر استاد جوادی آملی

۳. نمونه، ذیل تفسیر کریمه یادشده