از حقوق شهروندی خود چه می‌دانیم؟ / قسمت ششم

* شهرزاد همتی
** دانش‌آموختهٔ حقوق قضائی و روزنامه‌نگار




اشاره

حقوق بشر و حقوق شهروندی مجموعه‌ای از فعالیت‌ها است که قصد دارد به یک واقعیت اجتماعی تبدیل شود.

در قسمت قبلی این سلسله یادداشت‌ها به بررسی چند وازهٔ مهم حقوقی پرداختیم که در آموزش حقوق شهروندی، فرایندی فراگیر و جدی است و در سطوح مختلف باید انجام بپذیرد. آموزش شهروندی افراد جامعه را نسبت به حقوق و وظایفشان آگاه می‌کند. شهروندان آموزش دیده، شهروندان آگاهی نسبت به مسایل شهری هستند و مطالباتشان نیز به دلیل داشتن آگاهی از موضات شهری منطقی و شفاف است. در قسمت قبل به بررسی مفاهیمی پرداختیم که در دعاوی شهروندی دانستن آن بسیار مهم خواهد بود و در این قسمت آن را ادامه خواهیم داد.


حق مالی

حق مالی حقی است که صاحب مال نسبت به استفاده از مال به پول خواهد رسید. دعاوی مالی، همواره به طور مستقیم واجد آثار مالی است.


حق غیر مالی

حق غیر مالی آن است که اجرای آن، منفعتی که مستقیما قابل تقویم به پول باشد ایجاد ننماید، مانند حق زوجیت و امثال آن. بعضی از حقوق غیر مالی هستند که غیر مستقیم ممکن است ایجاد حقی بکند که قابل تقویم به پول باشد ولی این امر آن را حق مالی نمی‌گرداند. حق غیر مالی امتیازی است که هدف آن رفع نیازمندی‌های عاطفی و اخلاقی انسان است. موضوع این حق روابط غیر مالی اشخاص است و ارزش دادوستد را ندارد و به طور مستقیم، قابل ارزیابی به پول و مبادله با آن نیست.

بنابراین دعاوی زوجیت، ابوت، بنوت، دعوای الزام به انجام تعهدات و وظایف قراردادی و قانونی غیر مالی بلاتردید غیر مالی است.


دعوای متقابل

دعوای متقابل دعوایی است که خوانده در مقابل دعوای خواهان اقامه می‌کند این دعوا ممکن است به منظور پاسخگویی به دعوای اصلی و یا انجام امری باشد. به عبارتی، خوانده حق دارد در مقابل ادعای خواهان، طرح دعوا بنماید، اگر دعوای خوانده با دعوای اصلی ناشی از یک منشاء و یا با دعوای اصلی ارتباط کامل داشته باشد، دعوای جدید را دعوای متقابل می‌نامند.

مرجعی که به دعوای جدید رسیدگی می‌کند‌‌ همان دادگاهی است که به دعوای اصلی رسیدگی می‌نماید مگر اینکه دعوای جدید از صلاحیت ذاتی دادگاه خارج باشد. دعوای جدید را که دعوای اصلی ناشی از یک منشاء ویا با دعوای اصلی ارتباط کامل داشته باشد دعوای متقابل می‌نامند. منظور از ارتباط کامل، وقتی است که اتخاذ تصمیم در هر یک موثر در دیگری است.


حق انتفاع

حق انتفاع عبارت است از حقی است که به موجب آن، شخص می‌تواند از مالی که عین آن ملک دیگری است یا مالک خاص ندارد، استفاده کند.

حق انتفاع یکی از شاخه‌ها و مراتب مالکیت است که در اثر قرارداد به شخصی واگذار می‌شود پس در حق انتفاع همیشه برای مال موضوع آن، دو صاحب حق وجود دارد ۱) منتفع که حق استعمال و انتفاع از عین، به او واگذار شده است ۲) مالک که صاحب عین است و در اثر قراداد عین است و در اثر قرارداد سهم بزرگی از حقوق خود را به منتفع واگذار کرده است.

حق انتفاع اختصاصی به اموال غیر منقول ندارد و نسبت به اموال منقول نیز برقرار می‌شود.

قانون مدنی انتفاع را به سه دسته تقسیم کرده است. دسته اول به (عمری، رقبی و سکنی) و دسته دوم به (وقف) و دسته سوم به (حق انتفاع از مباحات) اختصاص داده شده است.


عمری

عمری حق انتفاعی است که به موجب عقدی از طرف مالک برای شخص به مدت عمر خود یا عمر مننتفع و یا شخص ثالثی برقرار شده باشد.

اگر حق انتفاع برای مدت عمر مالک برقرار شده باشد با مرگ او برطرف می‌شود ولی اگر به مدت عمر منتفع یا ثالث باشد فوت مالک اثری در آن ندارد و وارثان او نمی‌توانند مزاحم صاحب حق شوند.




حقوق شهروندی راهی برای باور کردن مشارکت اجتماعی

باید بدانیم اعتقاد بر این است که آموزش شهروندی نباید دربرگیرنده نفع فردی باشد، بلکه جستجو برای عدالت اجتماعی آن را به وجود می‌آورد. به همین دلیل شهروند کسی است که به مسائل عمومی جامعه آگاهی دارد، واجد فضیلت‌های مدنی است و از مهارت‌های لازم برای مشارکت در عرصه سیاسی برخوردار است. علاوه بر این تاکید آموزش شهروندی بر این است که کودکان را به عنوان شهروندان به گونه‌ای تربیت کند که در اجتماع و محیط پیرامون خود مشارکت کنند، با حقوق خود آشنا شوند و به وظایف خود در قبال جامعه عمل کنند. به این ترتیب، آموزش شهروندی دربرگیرنده احترام متقابل در میان شهروندانی است که در هویت‌های قومی، زبانی، نژادی، فرهنگی، دینی و جنسیتی تفاوت نشان می‌دهند. از دیگر مهارت‌هایی که آموزش و یادگیری آن‌ها در پرورش شهروندانی فعال موثر است، می‌توان به این موارد اشاره کرد:

الف - تقویت شیوه‌های همکاری و کار گروهی
ب - تصمیم گیری به شیوه شورایی
ج - توانایی بخشیدن به افراد برای استدلال و نقد کردن
د- تقویت مهارت‌های موثر ارتباطی
ه -مدیریت مشترک فعالیت‌ها و کارهای محلی
و- درگیر شدن در کار‌ها و فعالیت‌های محلی
ز- تقویت گفتگو و مهارت‌های مشارکتی در هر حال مفهوم شهروندی به عنوان نهاد و مبنایی برای ایجاد یک جامعه مدنی، مفهوم مهمی است که باید آن را تابع شرایط سیاسی اجتماعی و نیز بستر و سنت تاریخی دانست که در آن رشد می‌یابد.

آموزش‌هایی از این قبیل زمانی نضج می‌گیرد که گرایش به تعهدات مدنی، اخلاقی و سیاسی شهروندان مورد تاکید قرار گیرد و به عنوان یک اصل نهادینه شود.