تاملی در مفهوم اربعین و دلایل بزرگداشت این روز

(خدایا، امام حسین علیه السلام، همه چیزش را برای نجات بندگانت از نابخردی و سرگشتگی ضلالت در راه تو داده در حالی که مشتی فریب خورده که انسانیت خود را به دنیای پست فروخته اند بر ضد وی شوریده و آن حضرت را به شهادت رساندند.)

تاملی در مفهوم اربعین و دلایل بزرگداشت این روز

اعتبار اربعین امام حسین علیه السلام از قدیم الایام میان شیعیان و وفاداران به آن امام، شناخته شده بوده است به گونه‌ای که بیستم صفر هر سال را به این نام می‌شناسند. اما اولا مفهموم اربعین چیست؟ و ثانیا چرا شیعیان، اربعین را گرامی می‌دارند و همچون دیگر ایام عزاداری سالار شهیدان آن را ارج می‌نهند؟
بهتر است برای پاسخ به سوال اول، نگاهی بیندازیم به مفهموم اربیعن در متون دینی و ریشه‌های تاریخی این مفهوم را باهم بررسی کنیم:
اربعین، یکی از تعابیر رایج عددی است که در بسیاری موارد به کار رفته است و در این بخش به نمونه‌هایی از آن اشاره خواهد شد: یک نمونه از آن سن رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم در زمان مبعوث شدن است که چهل بوده است، همچنین گفته شده که عدد چهل در سن انسان ها، نشانه بلوغ و رشد فکری است (هر چند این مطلب قابل تذکر است که برخی انبیا در سنین کودکی به نبوت رسیده اند).
ابن عباس در حدیثی از رسول مکرم اسلام نیز نقل کرده است که اگر کسی چهل ساله شد و خیرش بر شرش غلبه نکردآماده رفتن به جهنم باشد. در نقل دیگری آمده است که مردمان طالب دنیایند تا هنگامی که چهل سالشان شود، پس از آن در پی آخرت خواهند رفت. (مجموعه ورام، ص. ۳۵)

در قرآن کریم نیز میقات موسی علیه السلام با پروردگارش چهل روز عنوان شده است. همچنین نقل است که حضرت آدم علیه السلام، چهل شبانه روز بر روی کوه صفا در حال سجده بوده است. درباره بنی اسرائیل هم آمده است که برای استجابت دعای خود، چهل شبانه روز ناله و ضجه می‌کردند. (مستدرک الوسائل، ج. ۹، ص. ۳۲۹)
در نقلی آمده است که اگر کسی چهل روز، خالص برای خدا باشد، خداوند او را در دنیا زاهد کرده و راه و رسم زندگی را به او می‌آموزد و حکمت را در قلب و زبانش جاری می‌کند، بدین مضمون روایات مختلف دیگری در کتب روایی وجود دارد.
اعتبار حفظ چهل حدیث که در روایات فراوان دیگر آمده، سبب تالیف صد‌ها اثر با عنوان اربعین در انتخاب چهل حدیث و شرح و بسط آن‌ها شده است. در این روایات آمده است که اگر کسی از امت من چهل حدیث حفظ کند که در امر دینش از آن‌ها بهره ببرد، خداوند در روز قیامت او را فقیه و عالم محشور خواهد کرد.

درباره نطفه نیز تصور بر این بوده است که پس از چهل روز علقه می‌شود و همین عدد در تحولات بعدی علقه به مضغه تا تولد در نقل‌های کهن به کار رفته است.
همچنین در روایات آمده است که کسی که شرابخواری کند، نمازش تا چهل روز مورد قبول واقع نمی‌شود. از رسول خدا نیز روایت شده است که کسی که لقمه حرامی بخورد تا چهل روز دعایش مستجاب نمی‌گردد. (مستدرک الوسائل، ج. ۵، ص. ۲۱۷)
البته این‌ها فقط نمونه‌هایی از نقل‌هایی بود که عدد چهل و اربعین در آن‌ها به کار رفته و گویی که این عدد مبدأ یک تحول دانسته شده است. اما باید توجه داشت که اصولا در نگرش صحیح دینی، اعداد نقش خاصی البته به لحاظ عدد بودن، در القای معنا و منظوری خاص ندارند؛ به این صورت که کسی نمی‌تواند به صرف اینکه در موردی خاص عددی مانند هفت یا دوازده یا چهل یا هفتاد به کار رفته است، استنباط یا استنتاج خاصی داشته باشد.

این یاد آوری از آن روست که برخی از فرقه‌های مذهبی، به ویژه آنان که تمایلات باطنی گری داشته یا دارند یا گاه و بیگاه خود را به شیعه نیز منسوب می‌کنند، مروج چنین اندیشه‌هایی در باره اعداد یا نوع حروف بوده و هستند.
در حقیقت، بسیاری از اعدادی که در متون و روایات دینی آمده، می‌تواند بر اساس یک محاسبه الهی باشد، اما اینکه این عدد در موارد دیگری هم کاربرد دارد و بدون یک مستند دینی می‌توان از آن در سایر موارد نیز استفاده کرد، قابل قبول نیست. مثلا در ده‌ها مورد در کتب ادعیه، عدد صد به کار رفته است که به عنوان نمونه فلان ذکر باید صد مرتبه گفته شود، اما این دلیلی بر تقدس عدد صد به عنوان صد نمی‌شود و همین طور در مورد سایر اعداد که متاسفانه و به صورت ناخواسته، برای مردم عادی، برخی از این اعداد طی روزگاران، صورت تقدس به خود گرفته و گاه سوء استفاده‌هایی نیز از آنان می‌شود!
اما همان طور که قبلا نیز متذکر شدیم اعتبار اربعین امام حسین علیه السلام از قدیم الایام بین شیعیان شناخته شده بوده است، اما دلیل بزرگداشت بیستم ماه صفر هرسال قمری به عنوان اربعین چیست؟
طبق اعلام نظر محققین اسلامی، مهمترین نکته درباره اربعین، روایت امام حسن عسکری علیه اسلام است که در منابع مختلفی از ایشان نقل شده است که؛ «نشانه‌های مومن ۵ چیز است: ۱. خواندن ۵۱ رکت نماز در شبانه روز (۱۷ رکعت واجب + ۱۱ رکعت نماز شب+ ۲۳ رکعت نوافل) ۲. زیارت اربعین ۳. انگشتری در دست راست ۴. وجود آثار سجده بر پیشانی ۵. بلند خواندن بسم الله در نماز»
به اعتقادد علمای اسلامی، این حدیث تنها مدرک معتبری است که جدای از خود زیارت اربعین که در کتب ادعیه به نقل از امام صادق علیه اسلام آمده است، به اربعین امام حسین علیه السلام و بزرگداشت این روز تصریح کرده است.

اما اینکه با در نظر داشت این تفاسیر منشاء اربعین امام حسین علیه السلام چیست باید گفت: در منابع مختلف، به این موضوع، به دو اعتبار نگریسته شده است؛
۱. روزی که اسرای کربلا از شام به مدینه مراجعت کردند.
۲. روزی که جابر بن عبدالله انصاری، صحابی پیامبر خدا صلی الله علیه و آله وسلم از مدینه به کربلا وارد شد تا قبر امام حسین علیه السلام را زیارت کند و از آن پس ائمه اطهار علیهم السلام که از هر فرصتی برای رواج زیارت امام حسین علیه السلام بهره می‌گرفتند، آن روز را که نخستین زیارت در آن انجام شده، به عنوان روزی که زیارت امام حسین علیه السلام در آن مستحب است اعلام فرمودند.

متن زیارت اربعین نیز که از سوی آن حضرات انشا شده است، با داشتن مضامین عالی، شیعیان را از زیارت آن حضرت در این روز برخوردار می‌کند و اهمیت خواندن آن تا جایی است که از علایم شیعه دانسته شده است چرا که مشتمل بر برخی تعابیر جالب در زمینه هدف امام حسین (ع) از این قیام است و این خود می‌تواند دلیل دیگری باشد بر اینکه ائمه علیهم السلام، ارزش و اهمیت خاصی برای روشن گری و آشنایی مردم با دلایل حقیقی قیام امام حسین علیه اسلام قائل بوده اند.

امیدواریم که ما نیز ازفرصت پیش رو بهره‌مند گشته و با بزرگداشت این روز عظیم و قرائت زیارت اربعین، از فیوضات آن بهره‌مند گردیم و این نوشتار را با بخش کوتاهی از این زیارت به پایان می‌بریم:
«.. و بذل مهجته فیک لیستنقذ عبادک من الجهاله و حیره الضلاله ... و قد توازر علیه من غرّته الدنیا و باع حظه بالارذل الادنی»
(خدایا، امام حسین علیه السلام، همه چیزش را برای نجات بندگانت از نابخردی و سرگشتگی ضلالت در راه تو داده در حالی که مشتی فریب خورده که انسانیت خود را به دنیای پست فروخته اند بر ضد وی شوریده و آن حضرت را به شهادت رساندند.)

منبع: آوا