کاروانسرای شاه عباسی نیشابور، بنایی تاریخی از دوره صفوی

شاه عباس صفوی در زمان حکومت خود کاروانسرا‌های زیادی را در شهر‌های مختلف ایران درست کرد که امروز نمونه‌ای ارزشمند از معماری تاریخی اند و به جاذبه گردشگری تبدیل شده اند. یکی از آن‌ها کاروانسرای شاه عباسی نیشابور است که امروز موزه شده و گردشگران زیادی در سفر به نیشابور از آن دیدن می‌کنند. می‌خواهیم درباره کاروانسرای شاه عباسی نیشابور حرف بزنیم، در ادامه ما را همراهی کنید.

کاروانسرای نیشابور که به رباط شاه عباسی معروف است از بنا‌های تاریخی نیشابور به شمار می‌رود و امروز گردشگران زیادی را به خود جذب می‌کند. این بنا در گذشته در خارج از دروازه شهر ساخته شده بود، اما امروز با توسعه و رشد شهر در مرکز نیشابور جای گرفته و برای بازدید از آن باید به بخش شرقی بافت مرکزی شهر و حاشیه جنوبی خیابان امام خمینی و نزدیک به میدان خیام بروید. قدمت این کاروانسرا به زمان شاه عباس صفوی برمی گردد و قسمت‌های مختلف آن شامل دیوارها، ایوان‌ها و سقف غرفه‌ها از آجر و با ملات گچ و ماسه درست شده و تا به حال روکار آن بار‌ها مورد مرمت قرار گرفته است.

معرفی کاروانسرای شاه عباسی نیشابور

کاروانسرا از نوع چهار ایوانی با پلان مربع شکل به ابعاد ۶۹ در ۶۸ متر می‌باشد و با حدود ۴۹۰۰ مترمربع مساحت از کاروانسرا‌های نسبتا بزرگ است. بنا یک حیاط مرکزی دارد و ۲۴ حجره در گرداگرد آن به چشم می‌خورد. در قسمت پشت حجره‌ها اصطبل‌هایی ساخته شده که چارپایان و احشام در آنجا نگهداری می‌شدند و سکو‌هایی در آنجا ساخته شده تا بار و وسایل مسافران بر روی آن‌ها قرار بگیرد. در گذشته در قسمت جلوی کاروانسرا آب انباری وجود داشت که دارای دو بادگیر بود، اما امروز اثری از این آب انبار وجود ندارد.

کاروانسرای شاه عباسی نیشابور در دوره قاجار مدتی محل نگهداری یتیمان و فقیران بود و در دوره پهلوی هم تبدیل به پادگان نظامی ژاندارمری شده بود تا اینکه در نهایت در سال ۱۳۶۷ در اختیار میراث فرهنگی قرار گرفت و بعد از چند سال بازسازی در سال ۱۳۷۴ به عنوان مجموعه فرهنگی و موزه فعالیت خود را آغاز کرد.

معماری کاروانسرای شاه عباسی نیشابور

در مرکز بنا حیاطی مربعی شکل قرار گرفته که در احاطه چهار ایوان و بیست و چهار ایوانچه می‌باشد. اصطبل‌ها در ردیف دوم در گرداگرد حیاط ساخته شده اند و از فضا‌هایی ستون دار در گوشه‌های حیاط و فضا‌های طویلی تشکیل شده اند که باعث ارتباط آن‌ها به یکدیگر می‌شود. در طراحی این کاروانسرا فضای زیادی در اختیار اصطبل‌ها قرار گرفته و حجره‌ها نسبت به آن‌ها سطح کمی را گرفته اند. ورود به اصطبل‌ها از طریق پخ‌های گوشه‌های حیاط و بدون هیچ واسطه‌ای انجام می‌شود، دسترسی‌ای که در کاروانسرا‌های دیگر کمتر به چشم می‌خورد. در چند سال اخیر با از بین رفتن بخش هایی، ایوان‌ها نیز به سمت اصطبل‌ها باز می‌شوند.

ورود به کاروانسرا از قسمت مرکزی ضلع شمالی انجام می‌شود. درست مثل شیوه معماری دوره صفوی، سردر بلند بنا از امتداد افقی نمای ضلع ورودی این جبهه به بیرون آمده است. در دو طبقه طرفین پخ خورده سردر، طاق نما‌هایی زیبا به چشم می‌خورد. ردیف طاق نما‌ها در دو سمت سردر، تمایزی را بین ظاهر سمت ورودی از دیگر نما‌های خارجی ایجاد کرده و بر روی سردر تاکیدی زیبا به وجود آورده است. در سه ضلع دیگر کاروانسرا هیچ تزئینی استفاده نشده و شیوه معماری آن‌ها ساده است. با آجرکاری‌هایی که در پیشانی و پشت بغل‌های سردر انجام شده این قسمت زیبایی و تشخص بیشتری پیدا کرده است. سردر به سمت هشتی بزرگی منتهی می‌شود که دارای سقف رسمی بندی است. در گذشته در دو سمت هشتی، غرفه‌ها و اتاق‌هایی وجود داشت که امروز از بین رفته اند پس هشتی هم رو به به اصطبل‌های دو سمت این جبهه گشوده می‌شود. هشتی به طور مستقیم به ایوان جبهه شمالی و بعد از آن حیاط کاروانسرا راه پیدا می‌کند.

تقسیم بندی چهار نمای گرداگرد حیاط مشابه همدیگر است و از نظم و ترتیبی خاص حکایت دارد. رخ بام کلی حیاط با نمای ایوان‌ها شکسته شده است. ایوان‌های دو جبهه شمالی و جنوبی کمی مرتفع‌تر از از دو ایوان دیگر هستند و بر محور ورودی تاکید می‌کنند. دو ایوان شرقی و غربی با آجرکاری‌های پیشانی خود از دیگران متمایز شده اند. امروز در میانه حیاط کاروانسرا حوض و در اطراف آن باغچه‌هایی زیبا به چشم می‌خورد که جذابیت خاصی را به کاروانسرا داده اند. در گذشته در اطراف این کاروانسرا چهار برج وجود داشت که امروز از بین رفته اند.

کاربری کنونی کاروانسرای شاه عباسی نیشابور

امروز غرفه‌های ضلع شرقی کاروانسرا تبدیل به «موزه نیشابور» شده اند، موزه‌ای که شامل سه بخش باستان شناسی، مردم شناسی و بخش ویژه می‌باشد.

قسمت باستان شناسی: این بخش محل نمایش آثار تاریخی مثل ظرف‌های سفالی دوران تاریخی و اسلامی، سکه‌های قبل از اسلام تا دوره تیموری، انواع ظرف‌های شیشه‌ای و فلزی، و اشیاء سنگی شده است.

قسمت مردم شناسی: این بخش قسمت‌هایی از زندگی روزانه مردم این منطقه را به نمایش گذاشته است.

بخش ویژه: در این بخش اشیایی مثل تعدادی سنگ قبرتاریخی، مجسمه‌های دوران تاریخی و قبل از آن، ماکت شهر قدیم نیشابور در عصر تیموری، تعدادی ضریح چوبی و تاریخی منبت کاری شده، لوحه استوانه‌ای بدلی منشور آزادی متعلق به کوروش هخامنشی به خط میخی، تعدادی اسناد خطی و… نمایش داده شده است.

جاذبه‌های تاریخی نیشابور

ضلع غربی این رباط مخصوص سالن اجتماعات و محل دائمی نمایشگاه آثار هنر‌های دستی و کارگاه آموزشی می‌باشد و دیگر حجره‌های گرداگرد حیاط مرکزی مخصوص تولید محصولاتی مثل صنایع دستی و سنتی نظیر گیوه بافی، حصیربافی، قالی بافی، غربال سازی، سفالگری، کارگاه مرمت سفال و … می‌باشد.

کاروانسرای عباسی اگرچه نسبت به دیگر جاذبه‌های معروف شهر چندان شناخته شده نیست، اما جاذبه‌ای جذاب است و با بازدید از آن تاریخ و فرهنگ این سرزمین را بهتر درک می‌کنید. پیشنهاد می‌کنیم در سفر به نیشابور حتما از این بنای تاریخی و جذاب نیشابور دیدن کنید و با معماری زیبای صفوی و سنت‌های نیشابور بیشتر آشنا شوید.

منبع:الی گشت