آشنایی با برج تاریخی سه گنبد در ارومیه

ارومیه در شمال غربی ایران شهری با جاذبه‌های تاریخی و طبیعی فراوان است. یکی از دیدنی‌ترین جاذبه‌های این شهر برج سه گنبد است، آرامگاهی ۸۰۰ ساله که قدمتش به زمان سلجوقیان برمی گردد و با معماری جالب توجهش گنجینه‌ای ارزشمند تاریخی ست. این بنا با اینکه تا قرن ۱۹ چندان مورد توجه نبود، اما به ناگه ویژگی‌های معماری اش مورد توجه قرار گرفت. می‌خواهیم درباره برج سه گنبد ارومیه حرف بزنیم، در ادامه ما را همراهی کنید.

معرفی برج سه گنبد

سه گنبد برجی تاریخی در ارومیه ست که در سال ۵۸۰ قمری در بخش جنوب شرقی شهر بنا شده و امروز با گسترش شهر در میان بافت قدیمی قرار گرفته و در اطراف آن محوطه و حریمی ساخته شده تا تزئینات و بنای برج دچار صدمه و آسیب نشود.

این بنا در واقع آرامگاهی است که قدمتش به زمان سلجوقی برمی گردد و به شکل استوانه‌ای مدور از سنگ و آجر بنا شده است. قسمت‌های پایینی این برج تا بلندای حدود ۶٫۳ متر با سنگ‌های تراش خورده خاکستری پوشیده شده، اما از این بخش به بالا تمامی بنا با آجر‌های چهارگوش ساخته شده است.

تاریخچه برج سه گنبد

سه گنبد برجی مدور است که در سال ۵۸۰ هجری به دست منصور بن موسی ساخته شده و با اینکه در زمان سلجوقیان ساخته شده، اما شیوه آجرکاری و ظاهر ساختمانی اش به مانند برج‌های دوره طغرل است. با این حال تعدادی شواهد نشان می‌دهد که بنا در قرن ۶ ساخته شده:

معماری این بنا شباهت زیادی با دیگر مقبره‌های دوره سلجوقی دارد. به عقیده برخی در گذشته در اینجا بنای دیگری متعلق به دوره ساسانی وجود داشت که پس از حمله اعراب متروک و نابود شد، البته مدرکی برای اثبات این نظر وجود ندارد.

در ورودی بنا سه کتیبه از جنس سنگ تراش خورده به زبان کوفی وجود دارد که در انتهای آن تاریخ ۵۸۰ هجری ذکر شده است. با استناد به همین کتیبه، بنا به دستور شیث قاطه المظفری، یکی از امرای سلجوقی درست شده است.

معماری بیرونی برج سه گنبد

سه گنبد، برجی استوانه‌ای و مدور به ارتفاع ۱۳ متر و قطر ۵ متر است که دارای دو بخش سرداب و شیون گاه و دو ورودی مجزا می‌باشد.

این بنا دریچه‌هایی در ۴ سمت خود دارد و دو طبقه دارد:

طبقه اول: سردابی است که با پوششی قوس دار از طبقه دوم جدا می‌شود و دری کوچک به ارتفاع ۱۷۰ سانتی متر دارد.
طبقه دوم: اتاق مقبره است و دری به ارتفاع ۲۵۰ سانتی متر دارد.

در دو طرف بنا به صورت شمالی و جنوبی دو نورگیر هست که چهار کانال باعث ارتباط آن‌ها با فضا‌های طبقه بالا و پایین می‌شود. با اینکه عده‌ای این روزنه‌ها را نورگیر می‌دانند، اما با توجه به محل قرار گیری و نور کمی که از آن‌ها عبور می‌کند می‌توان دلیل ایجاد آن‌ها را کوران هوا دانست.

مقبره دو درب در طبقه بالا و پایین دارد؛ درب پایینی با آهن ساخته شده و در سال‌های بعد به بنا اضافه شده است. درب طبقه بالایی از نوع دو لنگه چوبی است و عکس‌های قدیمی نشان می‌دهد که آن هم در دوره‌های بعدی به بنا اضافه شده است. در واقع، برج استوانه ای، دخمه‌ای دارد که بر روی قسمت بالایی آن، اتاق مقبره با آجر ساخته شده و درگاه ورودی آن معماری جالب توجهی دارد که با قطعات سنگ و گچ با نقوش هندسی و کتیبه تزئین شده است از طرفی، سقف اصلی گنبد و دیوار‌های بنا همگی تا به امروز سالم مانده اند. سمت ورودی شمالی در یک قاب پرنقش و نگار محاط شده و سه کتیبه بر روی در ورودی به چشم می‌خورد که قسمت بالایی آن‌ها با مقرنس کاری ساده تزئین شده است.

معماری داخل برج سه گنبد

اتاق مقبره شکلی مربعی دارد، اما این اتاق مربعی با مهارت خاص معمار در برج استوانه‌ای قرار گرفته و دوباره با ترفند‌های معماری به دایره تبدیل شده و گنبدی در روی آن گذاشته شده است. داخل اتاق مقبره با قرینه‌های مقرنس دار در گوشه ها، کاربندی ها، طاق نما‌های هلالی تیز زیباسازی شده است. سقف ظاهری قبه‌ای دارد و آجر‌های آن به صورت حلقه‌ای به دور یک مرکز چیده شده اند.

کف اتاق مقبــره در داخل دخمه زیرین از بین رفته و تنها در کناره ها، بقـایای کمی از آن دیده می‌شود. دخمـه پوشیده از طاق‌های هـلالی آجــری است، چون پایه‌ی طاق‌ها در اطراف به چشم می‌خورند. کف دخمه با آجر‌هایی با طرح‌های زیبای هندسی پوشیده شده و بلندای دقیق دخمه به دلیل از بین رفتن سقف مشخص نیست، ولی با توجه به تحقیقات حدود ۱٫۵ متر است. چیزی که باعث شده این بنا از آثار برجسته هنری باشد به غیر از گنبد رفیع ۹ متری، تزئینات سنگی و رنگ آمیزی‌هایی است که جذابیت بنا را دوچندان کرده اند.

اطراف این برج قبر‌های تاریخی زیادی هست که با توجه به قدسیت محل در اینجا دفن می‌شدند، این قبر‌ها که صاحب آن‌ها از طبقه ممتاز جامعه بودند امروز از بین رفته است. ویژگی جالب این مقبره، سر در جذاب و پرنقش و نگار آن است که با اینکه در آن زمان تزئینات کاشی متداول بوده، اما در این مقبره اثری از رنگ آمیزی به چشم نمی‌خورد. در بنا از تزئینات رنگی استفاده نشده، ولی معمار برای اینکه مهارتش را نشان دهد، آجر و سنگ‌های قهوه‌ای درخشان به کار برده است و تزئیاناتی را ایجاد کرده که البته قسمت‌هایی از آن‌ها امروز از بین رفته اند.

برج سه گنبد که از آثار ملی ایران است در ارومیه خیابان زرگر قرار دارد و گردشگران زیادی در سفر به این شهر از آن دیدن می‌کنند. پیشنهاد می‌کنیم در سفر به ارومیه علاوه بر بازدید از آثار تاریخی و طبیعی معروف شهر، از این بنای جذاب هنری دیدن کنید و با معماری زمان سلجوقی آشنا شوید.

منبع:الی گشت