مسجد جامع نطنز، یادگار شکوهمند ایلخانیان

مناره و مسجد جامع شهر نطنز در کنار درختان سربه فلک کشده و کهنسال این شهر تاریخی خود نمایی می‌کند. در واقع مسجد جامع نطنز که برخی به آن مسجد جمعه نیز می‌گویند مجموعه‌ای از چند بنای مذهبی شامل این مسجد، یک خانقاه، مقبره شیخ عبدالصمد و یک مناره ۳۷ متری در استان اصفهان است که از دوران اولجیاتو خدابنده و پسرش ابوسعید بهادرخان به یادگار مانده است. برای سفری کوتاه به شهر نطنز و بازدید از شاهکار معماری دوره ایلخانیان با ما همراه شوید.

ساخت و تحولات بنا

گفته می‌شود قدیمی‌ترین قسمت مسجد جامع نطنز مجموعه گنبد خانه جنوب غربی آن است. هنگام ورود به مسجد از ضلع جنوبی در روبروی خود با دالان نسبتا وسیعی مواجه می‌شویم که نسبت به سطح کوچه با تفاوت ۱٫۵ متری و ۱۰ پله در ارتفاع پایین‌تر قرار دارد. در سمت راست دالان، راهروی کوچکی است که ما را به شبستان هشت وجهی گنبددار می‌رساند. در سال ۱۳۵۲ شمسی کتیبه‌ای را در آن کشف کردند که نشان می‌دهد تاریخ ساخت آن در سال ۳۸۹ هجری قمری می‌باشد که با استناد به آن می‌توان گفت که قدیمی‌ترین گنبد دارای تاریخ این منطقه است.
‌
می‌توان این گونه بیان کرد که به استثنای شبستان گنبد دار که از بنا‌های دوره دیلمی است و قدمتی بیش از ۱۰۰۰ سال دارد، بقیه مربوط به دوره ایلخانان مغول است که در فاصله سال‌های ۷۰۴ تا ۷۲۵ هجری قمری بنا شده و قدمتی بیش از ۷۳۰ سال دارد. در واقع طبق نظریه‌هایی بنای خود مسجد بین سال‌های ۷۰۴ تا ۷۰۹ هجری، بقعه شیخ عبدالصمد سال ۷۰۷ هجری، ایوان جلوخان خانقاه در سال ۷۱۶ و ۸۱۷ هجری و مناره در سال ۷۲۵ که اتمام ساخت این بنا بوده ساخته شده اند.

طاق ایوان شمالی در دوره‌های بعد فرو ریخته که بازسازی شده است، ولی این مرمت‌ها شامل تزیینات و کتیبه‌های آن نشده است و امروزه فقط در طرفین لبه هلالی طاق ایوان، بخشی از کتیبه قدیمی به چشم می‌خورد. بین طبقه اول و دوم ایوان، کتیبه‌ای از دوره صفویه باقی مانده است. در نیم قرن اخیر، کف ایوان کاشی کاری شده است.

درفضایی گود در میان حیاط با عبور از چند پله به جوی آبی می‌رسیم. این جوی از قناتی واقع در زیر مسجد منشعب شده، که در گذشته‌های دور، علاوه بر استفاده نمازگزاران، آب شرب ساکنین پیرامون مسجد را هم تامین می‌کرده است و هنوز هم آب این قنات جاری و قابل مصرف می‌باشد.

مسجد جامع نطنز در قدیمی جالبی دارد که دارای کتیبه‌ای می‌باشد که قسمتی از آن به مرور زمان ساییده و محو شده است. خطوط بر جای مانده در و تاریخ آن بشرح زیر می‌باشد:

…… بن یحیی النطنزی تقبل الله عمل استاد………… الاصفهانی فی رمضان سنته خمس و عشرین و ثمانمائه

باستان شناس و ایران شناس فرانسوی، آندره گدار، درباره بنای مسجد جامع نطنز که از نظر سبک معماری در نوع خود کم نظیر و نشانه‌هایی از معماری چند دوره را در خود حفظ کرده است، می‌نویسد:

مسجد که نسبتا از خرابی محفوظ مانده مرکب است از یک شبستان هشت ضلعی گنبددار مشرف بر صحنی که چهار ایوان دارد. اضلاع صحن را دهلیز‌ها و نمازخانه‌های مختلف به هم متصل می‌کند. این مسجد از سمت شمال، مشرق و جنوب محدود به کوچه باریکی است که، چون به ورودی بزرگ مسجد و مقابل مناره و درگاه خانقاه می‌رسد، وسعت یافته مبدل به میدان کوچکی می‌شود. در سمت غرب ویرانه خانقاه دیده می‌شود، مسجد سه ورودی دارد، یک ورودی جنوبی و دو ورودی شمالی، ورودی‌های سمت شمال هم سطح حیاط هستند، ولی ورودی جنوبی دهلیزی است که با ۱۰ پله بلند به کف راهرو مسجد می‌رسد.

بقعه شیخ نورالدین عبدالصمد نطنزی

شیخ نورالدین عبدالصمدبن علی اصفهانی نطنزی از مشایخ و اقطاب صوفیه در قرن هفتم هجری است. وی اصفهانی الاصل و مقیم نطنز بود و از مریدان و شاگردان شیخ نجیب الدین علی بن بُزغُش شیرازی (وفات سال ۶۷۸) بود و خود شیخ نجیب الدین از شاگردان و تربیت یافتگان معروف شهاب الدین سهروردی (وفات ۶۳۲) بوده است. اهمیت شیخ عبدالصمد در عرفان اسلامی به این دلیل است که گروهی از علما و عرفای قرن هشتم هجری از شاگردان و تربیت یافتگان طریقت او بوده اند که از جمله آن‌ها می‌توان به شیخ نجم الدین محمود اصفهانی، کمال الدین عبدالرزاق کاشانی و عزالدین محمود کاشانی، اشاره کرد. جامی از وی به عنوان عالمی که به علوم ظاهری و باطنی تسلط داشته، یاد کرده است.

براساس لوحه‌ای در بقعه شیخ عبدالصمد، ساخت این بقعه به اسماعیل بنای اصفهانی نسبت داده شده است. بقعه یا آرمگاه شیخ نورالدین عبدالصمد نطنزی دارای گنبدی هشت ضلعی و مخروطی شکل دو جداره بوده که جداره بیرونی ازآجر و کاشی‌های فیروزه‌ای ساخته شده است و جدار داخل آن مقرنس کاری گچی فوق العاده بی نظیری دارد. هنگامی که از مرکز بقعه به مقرنس کاری زیر گنبد نگاه می‌کنیم طرح گلی دیده می‌شود که گلبرگ‌های آن به سمت پایین باز شده و در کف گنبد کتیبه‌ای به صورت گچ بری برجسته به خط ثلث بر روی زمینه گل و بوته حکاکی شده است.

بین مقبره شیخ عبدالصمد و فضای خالی بقعه، ضریحی چوبی مشبکی نصب شده که بالای آن، کتیبه‌ای که با منبت کاری نوشته شده، تاریخ ساخت ضریح را سال ۱۰۶۴ و استادکار را استاد حسین بن استاد اسماعیل سرشکی نطنزی ذکر می‌نماید. در ساخت این نرده چوبی مشبک از چسب چوب و یا میخ استفاده نشده بلکه تمامی قطعات به شکل کام و زبانه متصل شده اند. گفتنی است؛ این بقعه ازاره‌ای از کاشی‌های ستاره داشته که این کاشی‌ها به سرقت رفته است. همچنین بر دیوار جنوبی بقعه، محرابی از کاشی وجود داشت که به نظر دونالد ویلبر، احتمالا همان محرابی است که اکنون در موزه ویکتوریا و آلبرت لندن نگهداری می‌شود. ویلبر همچنین احتمال داده است که کاشی‌های حاشیه این محراب مورخ امروزه در موزه هنری متروپولیتن باشد.

احداث مناره مجموعه مسجد جامع نطنز بر اساس کتیبه آن، در ۷۲۵ قمری آغاز شده است. کاشی‌های مناره به تدریج فرو می‌ریخت و هر سال آسیب بیشتری می‌دید، در ۱۳۵۶ شمسی مرمت اساسی شد. مناره بلند و زیبایی است که به خاطر سبک جالب و تزئینات کاشی کاری به ویژه کتیبه پهن و فیروزه‌ای در ساقه آن نظر بسیاری از بازدید کنندگان را جلب کرده است. ارتفاع مناره ۳۷ متر و دارای ۱۱۸ پله مارپیچ است. این مناره مابین سردر کبود رنگ خانقاه و سردر سفید رنگ مسجد قرار دارد و با شبستان طاق داری که سطحش با بقعه شیخ عبدالصمد مساوی است به سایر قسمت‌های مجموعه راه دارد.

منبع: الی گشت