آشنایی با چاپارخانه میبد، اداره ی پست دوره قاجار

شهر میبد یکی از شهر‌های تاریخی و زیبایی است که در استان یزد قرار دارد و بنا‌ها و بافت‌های تاریخی بسیاری را در خود جای داده است. مطابق با آنچه که در اسناد تاریخی وجود دارد بنیاد اولیه شهر میبد به دوران کهن تاریخ ایران بر می‌گردد. این نمونه‌ای بی نظیر از شهر‌های باستانی ایران است که بسیاری از پدیده‌های شهری قدیم و بازمانده‌های کهن ایران زمین را در خود جای داده است. یکی از جاذبه‌هایی که در این مطلب می‌خواهیم درباره آن صحبت کنیم چاپارخانه میبد است. قدمت این بنای تاریخی به دوره قاجار برمی گردد و یک استراحتگاه بین راهی برای استراحت چاپار‌های دولتی نیز بوده است. در ادامه همراه با ما باشید تا بیشتر با چاپارخانه میبد آشنا شوید.

چاپارخانه‌های همواره از مهمترین ساختمان‌هایی بوده اند که در بین راه‌ها احداث می‌شدند. چاپارخانه میبد هم یکی از مهمترین استراحتگاه‌های بین راهی بوده و قدمت آن به دوره‌ی قاجار بر می‌گردد. این بنای تاریخی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده و یکی از مراکز عمده پستی و چاپاری قدیم به حساب می‌آمده است. این مجموعه در مسیر راه باستانی ری کرمان و در کنار کاروانسرای میبد نیز احداث شده است. در چاپارخانه‌ها تعدادی اسب و پیک تازه نفس نگهداری می‌شدند تا از آن‌ها جهت ارسال و مبادله سریع نامه‌ها و امانت‌ها استفاده بشود. از این رو چاپارخانه‌ها به صورت قلعه و دژ ساخته می‌شدند که دفاع و حفاظت از آن میسر باشد و این اهمیت، از برج‌ها و دیوار‌های بلند و روزنه‌های دیده بانی و تیراندازی و موقعیت خوب دفاعی آن پیدا است. همین حفظ امنیت یکی از مهمترین ویژگی‌هایی بوده که این چاپارخانه بر عهده داشته است.

مختصری از تاریخ چاپارخانه میبد

سابقه‌ی ساخت چاپارخانه‌های در ایران به قرن‌ها پیش از اسلام بر می‌گردد. به طوری که هرودت و گزنفون در این باره توضیحاتی را ارائه کرده اند.

هرودت: در منازل، اسب‌های تندرو تدارک شده. به این ترتیب که چابک سوار‌ها نوشته‌های دولتی را از مراکز تا نزدیک‌ترین چاپارخانه برده، به چاپاری که حاضر است می‌رساند و او فوراً حرکت کرده، آن را به چاپارخانه دوم می‌برد و باز تسلیم چاپاری می‌کند. بدین منوال شب و روز چاپار‌ها در حرکت اند و اوامر مرکز را به ایالات می‌رسانند. راجع به سرعت حرکت چاپار‌ها مورخ مذکور گوید که نمی‌توان تصور کرد که جنبنده‌ای سریعتر حرکت کند….

گزنفون: تاسیس چاپارخانه‌ها را به کوروش بزرگ نسبت داده و گوید که برای تعیین مسافت چاپارخانه‌ها از یکدیگر تجربه کردند که اسب در روز چقدر می‌تواند راه برود بی اینکه خسته شود و آن را میزان قرار دادند. اگر هم این گفته اغراق باشد، مسلم است که کسی نمی‌تواند به سرعت چاپار‌ها حرکت کند.

در دوره سلطنت حکومت‌های اشکانی و ساسانی و بعد از اسلام نیز چاپارخانه‌ها برای دستگاه‌های دولتی اهمیت بسیار داشته‌اند و چاپار‌ها علاوه بر انجام مراسلات، چشم و گوش حکومت نیز بوده‌اند و اخبار گوناگون را از نقاط مختلف به مرکز انتقال می‌دادند. در دوره قاجاری مسافران ترجیح می‌دادند که در چاپارخانه‌ها اقامت کنند، چون اطاق‌های آن تمیز‌تر از اطاق‌های کاروانسرا بوده. چاپار‌های این دوره در مقابل دریافت وجهی مسافران را به مقصد می‌رساندند.

معماری چاپارخانه میبد

چاپارخانه‌های بسیاری در این ایران وجود داشته اند که برای ساخت آن‌ها از خشت و گل استفاده می‌شده است، اما بنابر هر دلیل در حال حاضر تعداد کمی از آن‌ها باقی مانده و یکی از آن‌ها همین چاپارخانه‌ی قدیمی است که در کناری کاروانسرای میبد واقع شده است و آن طور که از ظاهرش مشخص است نسبتا سالم است و دارای برج و بارو برای محافظین است که تامین امنیت افراد داخل چاپارخانه را بر عهده دارد. این ساختمان‌ها به تبعیت از سایر ابنیه فلات مرکزی ایران، دارای یک حیاط مرکزی است و آخور‌ها در دورتادور حیاط آن واقع شده است.

در سه طرف پشت آخور‌ها اصطبل‌هایی قرار داده شده است که در زمستان‌ها و شب‌ها اسب‌ها و دیگر چهارپایان را در آن جا نگهداری می‌کردند.

بین حیاط و جبهه ورودی ساحتمان اطاق‌هایی برای اقامت مسافران قرار داشت که تقسیم بندی فضا و شکل کالبدی چاپارخانه‌ها نیز همانند کاروانسرا‌ها نیز بوده است. این مجموعه علاوه بر اینکه جای مناسبی برای استراحت چاپار‌ها بود نیز از آن‌ها در فضای داخلی ساختمان در مقابل شرایط نامساعد اقلیمی نیز محافظت می‌کرده است.

موزه چاپارخانه میبد

در داخل چاپارخانه‌ها یک محیط زیست اقلیمی کوچک و مستقل وجود دارد و شرایط محیطی داخل بنا را در مقابل نوسانات بسیار زیاد درجه حرارت و باد و طوفان معصون نگه می‌داشته است. با ورود اتومبیل و همچنین سیستم پست‌های جدید، عملکرد سنتی چاپارخانه‌ها و در نتیجه کالبد فیزیکی آن‌ها رفته رفته از بین رفت و به طوری که در حال حاضر تنها خرابه‌هایی از آن‌ها باقی مانده است.

خشت و گل از جمله اصلی‌ترین مصالحی بوده اند که برای ساخت این بنا به کار برده شدهاست و در قسمت‌هایی از سردر ورودی، پشت بام و پای دیوار‌های داخل حیاط آجر‌هایی نیز به کار برده شده است. از تزئینات مشهود در این بنا می‌توان به نمای آجری سردر ورودی آن و کنگره‌های بالای حصار چاپارخانه نیز اشاره کرد.

ثبت چاپارخانه میبد در فهرست آثار ملی

همانطور که گفتیم با دایر شدن اداره پست امروزی و پیشرفت روز افزون ارسال نامه‌ها و کالا‌ها بین شهر‌ها و کشور‌ها دیگر چاپارخانه‌های اهمیت خود را در جوامع شهری از دست دادند و در حال حاضر تنها ویرانه‌ای از آن‌ها باقی مانده که با مساعدت سازمان میراث فرهنگی تعدادی از آن‌ها نظیر چارخانه میبد مرمت شده اند و از آن‌ها به عنوان جاذبه‌های گردشگری مورد استفاده دارند. این اثر در تاریخ ۱۹ مرداد ۱۳۷۹ با شماره ثبت ۲۷۶۷ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. در حال حاضر ماکت‌های بسیار زیبایی از پستچیان قدیمی و اسبانی که نگهداری می‌کرده اند به همراه تمبر‌های قدیمی، وسایل پست قدیم و اسناد و تصاویر تاریخی مربوط به پست نگهداری می‌کنند. پیشینه این روش به زمان هخامنشیان می‌رسد و این قدیمی‌ترین شیوه پست در جهان است؛ از این رو ایرانیان را مخترع پست می‌دانند.

منبع: الی گشت