وضعیت اقتصادی ایران در دوران جنگ چگونه بود؟

در آغاز این دوره و پس از آزادی خرمشهر، اعتبار ایران به عنوان کشوری با ثبات و شکست‌ناپذیر در مقابل تهاجمات بیگانه، مورد پذیرش جوامع بین‌المللی قرار گرفت و موقعیت اقتصادی و اجتماعی کشور تثبیت ‌شد.

بررسی و مطالعه اوضاع اقتصادی کشور در ادوار مختلف نشان می‌دهد که اقتصاد ایران شدیداً تحت تأثیر تکانه‌های نفتی قرار گرفته است. فعالیت‌های اقتصادی کشور پس از اولین تکانه نفتی سال ۱۳۵۳، وارد نوسانات شدید شد. هر چند که پس از این دوره، عمق نوسانات اقتصادی حتی کم‌تر از دوره مشابه قبل از تکانه‌های نفتی می‌شود، ولی نقش تکانه‌های نفتی در ایجاد نوسانات اقتصادی کماکان پابرجاست. به هر حال، دوره‌های رونق اقتصادی عموماً هم‌زمان با دوره‌هایی است که قیمت نفت و به تبع آن درآمدهای نفتی در مقایسه با دوره‌های قبل و بعد از آن در حداکثر بوده است و در واقع گویای این واقعیت است که نفت در ایجاد رونق و رکود اقتصادی ایران نقش تعیین‌کننده‌ای داشته است.

با وجود این نباید نقش سیاست‌های اقتصادی به ویژه سیاست‌های پولی و مالی را در ایجاد رونق و رکود از طریق تبدیل منابع ارزی به ریالی جهت هزینه کردن در داخل کشور که به انبساط مالی در کشور منجر می‌شده است را کم اهمیت جلوه داد. گفتنی است که مقایسه روند رکود و رونق اقتصادی ایران با سایر کشورهای جهان، یک هم‌زمانی نسبی را در فرآیند نوسانات اقتصادی نشان می‌دهد. این به دلیل آن است که اقتصاد ایران یک اقتصاد باز و تأثیرپذیر است و سایر کشورها از طریق بخش تجارت خارجی در فرآیند رونق و رکود اقتصاد ایران تأثیر می‌گذارند.

بررسی اوضاع اقتصادی در سال‌های جنگ دلالت بر آن دارد که اقتصاد ایران در طول جنگ تحمیلی سه دوره رکود و رونق اقتصادی را تجربه کرده است:

دوره اول: رکود اقتصادی (۱۳۶۰ - ۱۳۵۹)

دوره دوم: رونق اقتصادی (۱۳۶۴ - ۱۳۶۱)

دوره سوم: رکود اقتصادی (۱۳۶۷- ۱۳۶۵)

مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس پیرامون بخش دوم گزارشی که به نشر رسانده است اشاره می‌کند: در این بخش دوم قصد داریم رکود اقتصادی سنگینی که طی سال‌های آخر جنگ بر اقتصاد ایران حکمفرما شده و از عوامل اصلی پذیرش قطعنامه ۵۹۸ بود را مورد بررسی قرار دهیم.

دوره دوم: رونق اقتصادی (۱۳۶۴ - ۱۳۶۱)

در پی اقدامات قوای ایران با هدف پس‌گیری مناطق اشغال شده و اجرای عملیات‌های بزرگ و موفقی چون «الی بیت‌المقدس» که به آزادی خرمشهر و مناطق وسیعی از سرزمین‌های اشغالی ایران در خرداد ۱۳۶۱ انجامید، بخش مهمی از مراکز اقتصادی کشور از تیررس دشمن و تهدید رهایی یافتند و با افزایش صادرات نفتی، درآمدهای حاصل از آن نیز افزایش یافت، لذا برخی شاخص‌های اقتصادی نشان‌دهنده بهبود اوضاع اقتصادی در سال ۱۳۶۱، به نسبت دو سال قبل از آن می‌باشد. در واقع در آغاز این دوره و پس از آزادی خرمشهر، اعتبار ایران به عنوان کشوری با ثبات و شکست‌ناپذیر در مقابل تهاجمات بیگانه، مورد پذیرش جوامع بین‌المللی قرار گرفت و موقعیت اقتصادی و اجتماعی کشور تثبیت ‌شد. با وجود این، اجرای پروژه‌هایی که با همکاری برخی کشورهای خارجی در ایران آغاز شده بود، یا ناتمام مانده بود، به دلیل وقوع جنگ و بحران و بهانه عدم امنیت برای اتباع خارجی متوقف شده بود و یا ادامه کار منوط به افزایش مبلغ آن پروژه‌ها گردیده بود [۱].

بر شمردن برخی از خصوصیات دوره رونق اقتصادی

رونق اقتصادی، وضعیت مطلوب شاخص‌های کلان اقتصادی، بالا بودن قیمت نفت در بازارهای جهانی، افزایش تولید و صادرات نفت ایران نسبت به سال‌های اولیه جنگ، فشار سیاسی نه چندان زیاد و رکود نسبی در نبردهای زمینی، حملات ایران به مراکز نظامی و اقتصادی عراق در جهت پاسخگویی متقابل، دیپلماسی فعال ایران برای فشار بر عراق، و البته دوره جدیدی از حملات عراق به تأسیسات نفتی و نفتکش‌های حامل نفت ایران با هدف قطع صادرات نفت ایران به خارج، از خصوصیات این دوره بوده است.

در واقع در دوره زمانی فتح خرمشهر تا فتح فاو (۱۳۶۱ تا ۱۳۶۴) که مبنای ادامۀ جنگ اعمال سیاست تنبیه متجاوز بود، اوضاع اقتصادی ایران به دلیل درآمدهای حاصل از نفت، استفاده از ظرفیت‌های داخلی کشور و همچنین ثبات سیاسی و اقتصادی همراه با استقرار مدیریت باثبات اقتصادی در کشور، و انسجام بیش‌تر و خودباوری نیروهای مسلح، رو به بهبود گذاشت. به هر ترتیب اقتصاد ایران در این سال‌ها یک دوره رونقی را تجربه کرد که تقریباً تا روزهای پایانی سال ۱۳۶۴ ادامه داشت. این موضوع از زبان اقتصاددانان و صاحب‌نظران داخلی و خارجی نیز مطرح شده است. شادروان دکتر حسین عظیمی در این‌باره می‌گوید: «تا پایان سال ۱۳۶۴ با وجود جنگ، تصویری نسبتاً موفق در اقتصاد ایران بود. شاخص‌های اقتصادی تا سال ۱۳۶۴ در مقایسه با شاخص‌های بعد از جنگ بهتر است [۲].»

نظر کارشناسان فنلاندی درباره اقتصاد ایران در جنگ

همچنین صاحب‌نظران خارجی نیز در همان دوران به اوضاع مطلوب اقتصاد ایران نسبت به عراق اعتراف کرده‌اند. برای نمونه خبرنگار اعزامی شبکه اول تلویزیون فنلاند پس از بازگشت از ایران، در تیرماه ۱۳۶۴ در برنامه‌ای تلویزیونی به همراه دو تن از کارشناسان اقتصادی فنلاند چنین اظهاراتی مطرح کردند: «ایران با وجود جنگ، از عهده حل مسائل اقتصادی خود به خوبی برآمده است و به لحاظ بازرگانی بین‌المللی، ایران نسبت به دیگر کشورهای نفت‌خیز وضع بسیار بهتری دارد و با وجود جنگ و بمباران کشتی‌ها، اوضاع اقتصادی ایران رضایت‌بخش است [۳].» البته همان‌گونه که بیان شد مناسب بودن قیمت نفت و درآمدهای حاصل از فروش آن، بر ثبات اقتصادی کشور در این دوره تأثیرگذار بوده است.

به این ترتیب در سال ۱۳۶۱ فعالیت همه بخش‌های اقتصادی یعنی نفت، صنعت و معدن، کشاورزی و خدمات افزایش یافت و به رونق اقتصادی انجامید که این وضعیت تا سال ۱۳۶۴ ادامه یافت. مقدار ارزش افزوده بخش‌های اقتصادی در سال‌های مذکور که در جدول ۳-۴ آمده، گویای این واقعیت است.

تداوم و افزایش تحریم‌های آمریکا

در این دوره در زمینه روابط بین‌الملل و فشارهای سیاسی باید گفت که رابطه ایران و آمریکا همچنان بر ستیز و دشمنی استوار بود. انفجار سفارت آمریکا در بیروت در تاریخ ۲۹ /۶ /۱۳۶۳ و به دنبال آن، اتهام آمریکا به ایران مبنی‌بر اینکه گروه‌های تحت حمایت ایران مسبب این انفجار بوده‌اند، رابطه دو کشور را تیره‌تر کرد و به این بهانه در تاریخ ۵ /۷ /۱۳۶۳، قانونی در آمریکا به تصویب رسید که براساس آن صدور هرگونه هواپیما و قطعات یدکی به ایران، فارغ از میزان ارزش و وزن آن، ممنوع شد. تا پیش از این مصوبه صدور هواپیما برای فعالیت‌های تجاری و نیز صدور هواپیماهایی که ارزش آن کم‌تر از نیم میلیون دلار بود، به وسیله شرکت‌های آمریکایی به دلیل تعهداتی که از پیش از انقلاب به ایران داشتند، بلامانع بود [۴]. این ممنوعیت سبب می‌شد تا ایران در تهیه لوازم و قطعات یدکی هواپیماهای خود با مشکل مواجه شده و با پرداخت مبالغ بیش‌تر، از طریق شرکت‌های واسطه‌ای آنها را تهیه و تأمین کند.

پی نوشت:

[۱]. برای نمونه در تابستان ۱۳۶۱ ژاپن از اجرای تعهد خود در تکمیل پروژه پتروشیمی ایران ـ ژاپن واقع در بندر امام خمینی، سر باز زد و رئیس ژاپنی شرکت سرمایه‌گذار در این پروژه گفت: «ما هیچ امیدی به این پروژه نداریم و شرکای ژاپنی نمی‌توانند بیش از این در طرح سرمایه‌گذاری کنند، اما در صورتی که ایران حاضر باشد مخارج اضافی را برای اتمام این پروژه بپردازد، حاضریم در زمینه تکنیکی به ایران کمک کنیم.» لذا در آن زمان که اقتصاد کشور به تکمیل و راه‌اندازی چنین پروژه‌هایی احتیاج داشت با بهانه‌های مختلفِ پیمانکاران خارجی این پروژه‌ها مواجه بود. (علی‌رضا لطف‌الله زادگان، روزشمار جنگ ایران و عراق، کتاب بیستم: عبور از مرز، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، تهران ۱۳۸۱، ص۷۹)

[۲]. حسین عظیمی، "تحلیل شرایط و سیاست‌های اقتصادی در دورۀ جنگ ایران و عراق"، فصلنامه مطالعات دفاعی و امنیتی، دانشکده فرماندهی و ستاد سپاه پاسداران، شماره ۲۷، تابستان ۱۳۸۰، ص ۲۸-۲۹.

[۳]. هادی نخعی و حمیدرضا مشهدی فراهانی، روزشمار جنگ ایران وعراق، کتاب سی‌وهفتم: توسعه روابط با قدرت‌های آسیایی، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، ۱۳۸۳، ص ۲۶۹.

[۴]. هادی نخعی، روزشمار جنگ ایران و عراق، کتاب سی‌وسوم: تجدید رابطه آمریکا و عراق، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، ۱۳۷۹، ص ۱۷۶-۱۷۷.