زقوم طعام جهنمیان در روز قیامت

زقوم نام درختی است که به گفته قرآن در قعر آتش جهنم رشد می‌کند. بر این درخت میوه‌ای می‌روید که غذای جهنمیان است. میوه‌های این درخت به شکل سر‌های شیاطین می‌باشند که دوزخیان از آن‌ها می‌خورند و در دل آن‌ها همچون فلز گداخته قلیان می‌کند و در پی آن آب جوش می‌نوشند.

در این سوره ها، قرآن در کنار برشمردن پاداش‌هایی که برای نیکوکاران در جهان آخرت و بهشت وجود دارد به پذیرایی جهنمیان با زقوم اشاره کرده و آن‌ها را به ترک گناه دعوت می‌نماید.

زقوم در روایات اسلامی
آن طور که از روایات اسلامی برداشت می‌شود، این درخت در نقطه مقابل و متضاد درخت طوبی که درختی بهشتی است، قرار دارد. از این درخت به درخت شقاوت نیز تعبیر شده است که هر شخص گناه کار به میزان شرک، گناه خود از این درخت در دل خود ریشه دارد و در تعبیر دیگری هر کس با انجام هر گناه، خود را به شاخه‌ای از این درخت آویزان می‌کند.



زقوم در قرآن
در سه جای قرآن و به طور مشخص در آیه ۶۲ سوره الصافات، در آیه ۴۳ سوره الدخان و آیه ۵۲ سوره الواقعه، از کلمه زقوم یا درخت زقوم استفاده شده است.

أَذَلِکَ خَیْرٌ نُّزُلًا أَمْ شَجَرَةُ الزَّقُّومِ إِنَّا جَعَلْنَاهَا فِتْنَةً لِّلظَّالِمِینَ إِنَّهَا شَجَرَةٌ تَخْرُجُ فِى أَصْلِ الْجَحِیمِ. "سوره صافات آیات ۶۲ تا ۶۴"

آیا آن (نعمت‌هاى بهشتى) براى پذیرایى بهتر است یا درخت زقوم؟ همانا ما درخت زقوم را وسیله شکنجه و درد و رنج ستمگران (کافران) قرار داده‌ایم. همانا این درخت از عمق دوزخ می‌روید.


ثُمَّ إِنَّکُمْ أَیُّهَا الضَّآلُّونَ الْمُکَذِّبُونَ لَأَکِلُونَ مِن شَجَرٍ مِّن زَقُّومٍ. "سوره واقعه آیات ۵۱ تا ۵۲"

همانا، اى گمراهان انکار کننده! حتماً از درختى (بد منظر و بد طعم و بد بو) که زقّوم است خواهید خورد.

إِنَّ شَجَرَةَ الزَّقُّومِ طَعامُ الْأَثِیمِ کَالْمُهْلِ یَغْلِی فِى الْبُطُونِ کَغَلْىِ الْحَمِیمِ خُذُوهُ فَاعْتِلُوهُ إِلى سَواءِ الْجَحِیمِ ثُمَّ صُبُّوا فَوْقَ رَأْسِهِ مِنْ عَذابِ الْحَمِیمِ ذُقْ إِنَّکَ أَنْتَ الْعَزِیزُ الْکَرِیمُ إِنَّ هذا ما کُنْتُمْ بِهِ تَمْتَرُونَ "سوره دخان آیات ۴۳ تا ۵۰"

مسلماً درخت زقوم غذاى گنهکاران است. همانند فلز گداخته در شکم‌ها مى جوشد. جوششى همچون آب سوزان! (آنگاه به مأموران دوزخ خطاب مى شود:) این کافر مجرم را بگیرید و به میان دوزخ پرتابش کنید. سپس بر سر او از عذاب جوشان بریزید. (به او گفته مى شود:) بچش که (به پندار خود) بسیار قدرتمند و محترم بودى! این همان چیزى است که پیوسته در آن تردید مى کردید!



شجره زقوم چه درختی است؟
"شجره" همیشه به معنی درخت نیست گاه به معنی گیاه نیز می‌آید و قرائن نشان می‌دهد که منظور از آن در اینجا، گیاه است. اما «زقوم»؛ در کتاب لسان العرب آمده است: این ماده در اصل به معنی بلعیدن است. سپس می‌افزاید: هنگامی که این آیه نازل شد ابوجهل گفت: چنین درختی در سرزمین ما نمی‌روید؛ چه کسی از شما معنی زقوم را می‌داند؟

در آنجا مردی بود از آفریقا؛ او گفت: زقوم در زبان ما آفریقائیان به معنی «کره و خرما» است. ابوجهل برای تمسخر صدا زد: کنیز! مقداری خرما و کره بیاور تا زقوم کنیم! آن‌ها می‌خوردند و مسخره می‌کردند و می‌گفتند: «محمد در آخرت، ما را به این‌ها می‌ترساند!» قرآن نازل شد و پاسخ دندان شکنی به آن‌ها داد که در آیات بعد می‌خوانیم.

در آیات بعد، قرآن کریم به برخی ویژگی‌های این گیاه می‌پردازد که آن‌ها مایه عذاب و رنج بودن آن برای ظالمان است (إِنَّا جَعَلْنَاهَا فِتْنَةً لِّلظَّالِمِینَ). سپس می‌افزاید: آن درختی است که از قعر جهنم می‌روید (إِنَّهَا شَجَرَةٌ تَخْرُجُ فِی أَصْلِ الْجَحِیمِ) و بعد می‌فرماید: شکوفه آن مانند سر‌های شیاطین است (طَلْعُهَا کَأَنَّهُ رُۆُوسُ الشَّیَاطِینِ).


تشبیه شکوفه‌های آن گیاه جهنمی به سر‌های شیاطین برای بیان نهایت زشتی و چهره تنفرآمیز آن است، زیرا انسان از چیزی که متنفر باشد، در ذهن خود برای آن قیافه‌ای زشت و وحشتناک ترسیم می‌کند و به هر چه علاقه‌مند است برای آن قیافه‌ای زیبا و دوست داشتنی.



درخت زقوم در عربستان. عکس درخت زقوم. تصویر درخت زقوم

برای همین در عکس‌هایی که مردم برای فرشتگان می‌کشند زیباترین چهره‌ها را ترسیم می‌کنند و برای شیاطین و دیو‌ها بدترین چهره‌ها را، در حالی که نه فرشته را دیده اند و نه دیو را.

در تعبیرات روزمره نیز بسیار دیده می‌شود که می‌گویند: فلان کس مانند جن است؛ یا قیافه اش مثل دیو است! این‌ها همه تشبیهاتی است بر اساس تصورات ذهنی انسان‌ها از مفاهیم مختلف که ادبیات قرآن هم در بیش‌تر موارد منطبق با همین ادبیات عامیانه است.

آخرین نکته‌ای که در این آیات درباره گیاه زقوم بیان شده است پر شدن شکم ظالمان مغرور از آن است (فَإِنَّهُمْ لَآکِلُونَ مِنْهَا فَمَالِۆُونَ مِنْهَا الْبُطُونَ).

منبع: ستاره