با آثار معنوی و اجتماعی روزه آشنا شوید؟
پارسینه: رمضان ماه خدا و بهار قرآن است در این ماه، زمینه پالایش درون و اصلاح بیرون و بهره مندی از رحمت خداوند برای همگان فراهم میشود
رمضان ماه خدا و بهار قرآن است. در این ماه، زمینه پالایش درون و اصلاح بیرون و بهره مندی از رحمت خداوند برای همگان فراهم میشود.
این ماه به دلیل فضیلت منحصر به فردش نسبت به سایر ماههای سال، برای روزه داری انتخاب شده است. در آموزههای دینی و آثار باقی مانده از بزرگان دین و تحقیقات بسیاری از دانشمندان و پزشکان به اهمیت و آثار و پیامدهای مثبت هیچ عبادتی همانند روزه اشاره نشده است.
روزه عملی است که در صورت تحقق دقیق، با توجه به شرایط و معیارهای یک روزه واقعی، نتایج گرانبهایی در امور روحی، روانی، معنوی و بهداشتی برای فرد و اجتماع به ارمغان میآورد.
گرچه شکوه، عظمت و برکات مادی و معنوی که از روزه، نصیب اهل ایمان میشود از نگاه احادیث و آیات قابل توصیف نیستند، اما در نوشتار حاضر سعی شده به برخی از آثار معنوی و اجتماعی آن اشاره شود که با هم آن را از نظر میگذرانیم.
● آثار معنوی روزه
۱) تقواپیشگی
قرآن کریم مهمترین ثمره روزه را تقوا میداند و میفرماید: «ای کسانی که ایمان آورده اید، روزه بر شما واجب شده، چنانچه بر کسانی که قبل از شما بودند واجب شد، شاید پرهیزگار شوید.» (۱)
این آیه شریفه فلسفه این عبادت انسان ساز را در یک جمله کوتاه و پرمحتوا با «لعلکم تتقون» بیان میکند. روزه عامل مؤثری در پرورش روح تقوا و پرهیزگاری در تمام زمینهها است.
روزه ابعاد گوناگونی دارد که از همه مهم تر، بعد معنوی و اخلاقی و تربیتی آن است. روزه اراده انسان را قوی و غرایز او را تعدیل میکند. روزه دار باید در حال روزه با وجود گرسنگی و تشنگی از غذا و آب و همچنین لذت جنسی چشم بپوشد و ثابت کند که میتواند زمام نفس سرکش را به دست گیرد و برهوسهای خود مسلط گردد. در حقیقت بزرگترین فلسفه روزه همین اثر روحانی آن است. انسانهایی که انواع غذاها و نوشیدنیها را در اختیار دارند و هر لحظه که تشنه و گرسنه میشوند به سراغ آنها میروند، مانند درختانی هستند که در پناه دیوارهای باغ بر لب نهرها میرویند. این درختان نازپرورده بسیار کم مقاومت هستند و اگر چند روزی آب از پای آنها قطع شود، پژمرده میشوند. اما درختانی که از لابلای صخرهها و در دل کوهها و بیابانها میرویند و از همان طفولیت با انواع محرومیتها دست به گریبان هستند، محکم و پراستقامت هستند.
روزه نیز با روح و جان انسان چنین میکند و با محدودیتهای موقت به او مقاومت و توان مبارزه با حوادث سخت میبخشد و به واسطه کنترل غرایز سرکش، قلب انسان را نور و صفا میبخشد (۲) و این است مهمترین اثر روزه.
حکمت روزه داشتن مگذار
باز هم گفته و شنیده شود
صبرت آموزد و تسلط نفس
وزتو شیطان تو رمیده شود (۳)
علامه طباطبایی در ذیل تفسیر آیه شریفه «.. لعلکم تتقون» میفرماید: تعالیم عالیه اسلام و بیانات وافیه، چنین افاده میکند که ساحت قدس پروردگار منزه از این است که نیاز به چیزی داشته باشد و از هرگونه نقص و نیازی مبرا است. پس عبادت، اثرش تنها متوجه بنده خواهد شد نه خدا، چنان که گناهان نیز چنین هستند. خداوند درباره روزه میفرماید: لعلکم تتقون، یعنی تشریع این حکم برای این است که شما پرهیزگار شوید، نه این که پروردگار به روزه گرفتن شما نیازمند باشد.
اما این که از روزه امید یافتن تقوا میتوان داشت جای شک نیست، چون انسان این مطلب را در فطرت خود مییابد که اگر کسی بخواهد با عالم قدس ارتباط برقرار کند و به مرتبه کمال برسد، نخستین چیزی که بر او لازم است این است که از شهوترانی بپرهیزد و جلوی نفس سرکش را بگیرد و از هرچه که او را از خدا بازمی دارد، دوری گزیند و این تقوا از راه خودداری از شهوت و دوری از هواهای نفسانی به دست میآید و آنچه با حال عموم مردم مناسب است این است که در امور مورد نیاز همگان مانند خوردن و آشامیدن و تمایل جنسی مشروع هم خودداری کند تا به واسطه این تمرین، اراده شان تقویت شود... (۴)
مبارزه با سلطه شهوتها که در اسلام جهاد اکبر نامیده میشود، به پایمردی و اراده نیاز دارد. انسان با روزه داری، در واقع با خواهشهای نفسانی خود میجنگد و در برابر غریزههای کم ارزش خود مقاومت میکند. پیشوایان اسلام فرموده اند: بهترین مردم کسی است که با هوای نفس مبارزه کند و نیرومندترین آنان کسی است که بر آن پیروز شود. (۵)
روزهای که انسان را به چنین موقعیتی نرساند، روزه کامل نیست. امام علی (علیه السلام) میفرماید: «روزه دل از روزه زبان و روزه زبان از روزه شکم بهتر است.» (۶)
۲) تحصیل اخلاص
ماه مبارک رمضان، ماه ایجاد و تقویت بسیاری از ملکات اخلاقی است و آدمی میتواند با نهادینه کردن این ملکات راه خود را برای حرکت در این مسیر در ماههای بعد فراهم کند.
حاصل این ملکات اخلاقی رسیدن به اخلاص است. اخلاص آدمی را آینه صفات و اسماء الهی میکند: «رنگ خدایی بپذیرید و چه رنگی از رنگ خدایی بهتر است؟» (۷)
امام علی (علیه السلام) میفرماید: «خداوند روزه را واجب کرد تا به وسیله آن اخلاص مردم را بیازماید.» (۸)
و در خطبه حضرت زهرا (س) آمده است: «خداوند روزه را برای تثبیت اخلاص واجب کرد.» (۹)
از مجموع این روایتها استفاده میشود که روزه با اخلاص رابطه دارد و این که وجوب روزه به خاطر اخلاص بندگان باشد، حاکی از اهمیت بیش از اندازه اخلاص است.
معیار قبولی عبادتی همچون روزه عمل به اخلاص است. هرچه اخلاص بیشتر باشد، عمل نیز کاملتر خواهد بود. در حقیقت شرط رسیدن به تقوا، اخلاص است؛ بنابراین اگر فردی توانست در عبادت ماه مبارک رمضان اخلاص داشته باشد، مهمان واقعی حق تعالی شده است و به مقام قرب الهی نایل گردیده است.
۳) چند برابر شدن پاداشها
روزه باعث زیاد شدن پاداش سایر اعمال نیک است. تضاعف ثواب بدین معناست که اگر در حال روزه داری یک عمل را انجام دهد، همان عمل را اگر در غیر حالت روزه داری انجام دهد، ثواب آن دو عمل یکسان نیست.
از امام صادق (ع) روایت شده که فرمود: «هنگامی که مؤمن عمل خویش را نیکو انجام داد، خدا اعمال او را مضاعف میکند و هر عمل نیکی را هفتصد برابر اجر و ثواب مرحمت میفرماید، و این قول خداوند در قرآن است که میفرماید: «و خداوند برای کسی که بخواهد، اضافهتر و بیشتراز هفتصد برابر میگرداند» پس اعمالتان را که برای رسیدن به پاداش الهی انجام میدهید، نیکو به جای آورید.»
راوی میگوید پرسیدم چگونه اعمالمان را نیکو انجام دهیم؟ امام فرمود: «هرگاه نماز به جای آوری رکوع و سجده آن را درست انجام بده. هر وقت روزه گرفتی از تمام آنچه روزه را باطل میکند دوری کن. هرگاه حج و عمره به جای آوردی از تمام آنچه درحال حج و عمره حرام است، اجتناب کن.» (۱۰)
۴) حفاظت توسط فرشتگان
برخی از فرشتگان از سوی خداوند ماموریت دارند تا در حق روزه داران دعا کنند. امام هشتم (ع) فرمود: «خدا فرشتگان بی شماری را برگماشت تا روزه داران را حراست نمایند و در حق مردان و زنان روزه دار دعا کنند.» (۱۱)
۵) سپر از آتش
روزه میتواند آدمی را از آتش جهنم در امان نگه دارد؛ چنان که رسول خدا (ص) فرمود: «روزه سپری است که روزه دار را از آتش جهنم محافظت میکند.» (۱۲) امام علی (ع) نیز میفرماید: «برشما باد به روزه ماه رمضان، زیرا روزه این ماه سپری است، نگه دارنده از آتش جهنم.» (۱۳)
راز اصلی سپر بودن روزه را باید در تأثیرگذاری آن در نفس روزه دار جست، زیرا آن تأثیر است که باعث حراست آدمی میشود.
۶) تحصیل صبر و مقاومت
انسان در زندگی فردی و اجتماعی خویش در راه هدفهایی مبارزه میکند و با مشکلاتی نیز روبه رو است؛ به همین جهت بدون صبر، پیروزی بر مشکلات و رسیدن به هدفها آسان نیست و روزه به طور چشم گیری به انسان صبر و مقاومت میبخشد و تحمل رنج و سختی را بر انسان آسان میسازد.
در روایات رسیدن به مقام صبر از جمله حکمتهای روزه معرفی شده است. (۱۴) از این رو پیامبر خدا (ص) ماه رمضان را ماه صبر نامیده است: «رمضان ماه صبر است و پاداش صبر بهشت است.» (۱۵)
و امام صادق (ع) نیز به همین ویژگی روزه اشاره فرموده است: هرگاه برای کسی حادثهای جانکاه پیش آمد روزه بگیرد که خدا فرموده است: «و استعینوا بالصبر و الصلوه». (۱۶)
روزه را از آن جهت صبر نامیده اند که بزرگترین قدرت معنوی را برای انسان به ارمغان میآورد و توان مبارزه و ایستادگی انسان را در برابر سختیها افزایش میدهد.
به فرموده استاد شهید مطهری: «اساساً یک فلسفه روزه این است که انسان را از نازپروردگی خارج میکند. شما روزهای اولی که روزه میگیرید، چون]تازه میخواهید از قانون نازپروردگی خارج بشوید، خیلی بی حال میشوید، ضعف شما را میگیرد، ولی روزهای آخر ماه میبینید با روزهایی که روزه نگرفته اید، هیچ فرقی نکرده اید.» (۱۷)
۷) تقویت روحیه آخرت گرایی
روزه داری، روحیه آخرت گرایی و نیز زهدورزی نسبت به زندگی مادی را در انسان تقویت میکند. امام رضا (ع) میفرماید: «راز وجوب روزه آن است تا آدمی مشکل گرسنگی و تشنگی را بچشد و در پیشگاه خدا متواضع گردد، احساس نیاز کند، اجر خود را بخواهد و صبر و بردباری را پیشه سازد، در نهایت، این نیاز، زمینه ساز توجه به نیازمندیهای وی در قیامت گردد.» (۱۸)
پیامبر گرامی اسلام (ص) در خطبه شعبانیه فرمود: «با گرسنگی خود به هنگام روزه داری، گرسنگی و تشنگی روز قیامت را به یاد آورید.» (۹۱) قیامتی که به تعبیر قرآن عذاب الهون در انتظار ماست. از امام باقر (ع) پرسیدند: عذاب هون چیست؟ فرمود: تشنگی روز قیامت. (۲۰)
۸) کسب آرامش روانی
در پرتو روزه، انسان به آرامش روحی دست مییابد و در برابر نگرانی و اضطراب مقاومت میکند و مغلوب گرفتاریها و ناملایمات نمیگردد. امام صادق (ع) فرمودند: «هرگاه برای کسی واقعهای هولناک رخ داد، فوراً روزه بگیرد.» (۲۱)
فخر رازی در تفسیر خود آورده است: «قلب آدمی در باب توجه به عالم مادی و عالم غیرمادی دو حالت متضاد و متفاوت پیدا میکند: آن گاه که دل انسان، غرق دریای توجه به مادیات شود دچار اضطراب میشود. لکن آن گاه که غرق در تفکر در امور ماورایی و معنویات گردد، به حالت سکون نفسانی و اطمینان و آرامش باطن و آسایش خاطر دست مییابد.» (۲۲)
همچنین روزه باعث دور شدن شیطان (۲۳)، رهایی از آتش جهنم (۲۴)، بخشش گناهان (۲۵)، آرامش روحی (۲۶)، استجابت دعا (۲۷)، رسیدن به یقین و معرفت (۲۸) و پاداش فراوان اخروی (۲۹) برای روزه دار میگردد که هر یک از این فواید به صورت گسترده در روایات مورد توجه قرار گرفته است.
● آثار اجتماعی روزه
۱) مواسات و هم دردی با بینوایان
تحمل تشنگی و گرسنگی هرچند مدت اندکی باشد، آدمی را به یاد بینوایان میاندازد و روحیه مهربانی و کمک به هم نوع و بذل و بخشش و سخاوت نسبت به دیگران به ویژه افرادی که از نظر معیشتی در سطح پائین تری قرار دارند را در وجود آدمی زنده میکند.
خفتگان را خبر از عالم بیداری نیست¤¤¤ تا غمت پیش نیاید غم مردم نخوری (۳۰)
روزه دار با چشیدن طعم گرسنگی و تشنگی، وضعیت اسف انگیز و فشارهای اقتصادی محرومان را بهتر درک میکند و همین نکته او را به یاری مستمندان وادار میسازد؛ و بدین ترتیب، زمینه برای کاهش فاصله بین ثروتمندان و تنگ دستان فراهم میگردد.
امام حسن عسکری (ع) در پاسخ پرسشی که از علت واجب شدن روزه سؤال شده بود فرمودند: تا توانگر درد گرسنگی را بچشد و در نتیجه به مستندان کمک کند.» (۳۱)
امام صادق (ع) نیز میفرماید: «خداوند روزه را واجب کرد تا ثروتمند و فقیر در یک سطح قرار گیرند. (۳۲)
از امام حسین (ع) پرسیدند: چرا خداوند روزه را واجب کرد؟ فرمود: «برای این که ثروتمند با روزه گرفتن خود، گرسنگی را لمس کند و توجه او به بینوایان بازگردد.» (۳۳)
جامعهای که در آن افراد و گروههای ضعیف و آسیب پذیر، مورد حمایت اقتصادی و اجتماعی دولت و نهادهای مردمی قرار نمیگیرند، از سلامت و ثبات اجتماعی لازم برخوردار نخواهد شد و حتی اقشار ثروتمند در چنین جامعه ای، از امنیت روانی کافی و آرامش معنوی بهرهای نخواهد داشت.
در بحث عوامل برانگیزاننده رفتار حمایتی، ویژگیهای شخصیتی افراد در گرایش آنها به کمک کردن به دیگران مورد بررسی قرار میگیرد. از جمله ویژگیهای افرادی که به رفتارهای حمایتی اقدام میکنند، وجود احساس همدلی و همدردی آنها نسبت به دیگران است. افرادی که در قبال آسیب دیدگان احساس مسئولیت اجتماعی میکنند، کسانی اند که درباره نیازهای دیگران دغدغه خاطر دارند و قادرند خود را به جای آنان بگذارند و به مسایل از دید آنها بنگرند. (۳۴)
روزه ماه رمضان یکی از تعالیم شگفت اسلام است که با آداب و شرایط خاص خود علاوه بر فواید معنوی و جسمی که دارد، فرد مسلمان را در یک تجربه واقعی از گرسنگی و محرومیت قرار میدهد و بدین وسیله حس همدلی و همدردی با نیازمندان را در او زنده میکند.
۲) کسب صبر در روابط اجتماعی
داشتن صبر در مواجهه با رفتار و گفتار دیگران از جمله پایههای اساسی یک رابطه اجتماعی سازنده است. بین مهمترین دوستان و در سالمترین خانوادهها نیز گاه مشکلات و مسایلی پیش میآید که ناگهان سطح پرخاشگری را در افراد بالا میبرد و منجر به برداشتهای غیردوستانهای میشود که گرچه ممکن است بزرگ و اساسی به نظر بیایند، اما با اندکی صبر و شکیبایی قابل کنترل است.
روزه از جمله اعمال عبادی است که زمینه را برای تقویت صبر دراختیار انسان قرار میدهد (۳۵)
۳) ایجاد امنیت اجتماعی
روزه دار سعی میکند در زمانی که روزه دار است بخشی از گناهان خود را ترک کند به ویژه گناهی که مربوط به حوزه زندگی اجتماعی میشود. آمارهایی که همواره توسط مقامات انتظامی درباره کاهش روند جرم و جنایت در ماه رمضان منتشر میشود، بهترین گواه بر این مساله است.
۴) استحکام پیوندهای خانوادگی و دوستی
بدون تردید یکی از عوامل تقویت روابط اجتماعی در گروه دوستان و خویشان، رفت و آمدهایی است که بین افراد صورت میگیرد. توصیههای موکد اولیای دین بر افطاری دادن در این ماه شریف از یک سو، و تاکید بر اجابت دعوت دیگران از سوی دیگر، از عواملی است که در بهبودی و تقویت روابط دوستانه موثر است.
امام صادق (ع) میفرماید: «ثواب افطاری دادن تو به برادر مسلمانت و شادمان کردن او، برای تو از اجر روزه ات بیشتر است.» (۳۶)
از جمله وظایف مومن روزه دار آن است که در این ماه باید در اخلاق فردی و اجتماعی خود تجدیدنظر کند. احترام به سالمندان، ترحم بر کوچک و بزرگ، صله ارحام و افطاری دادن تنها بخشی از توصیههای پیامبر (ص) در خطبهای است که در آخرین جمعه ماه شعبان ایراد فرمودند: و در آن وظایف روزه دار و فضایل روزه را برشمردند. (۳۷)
منبع: آفتاب
ارسال نظر