با آثار و فواید روزه آشنا شوید؟

شاید مهمترین عمل در ماه مبارک رمضان که در روایات ما به عنوان ماه میهمانی خداوند متعال معرفی شده است «روزه» باشد، چه اینکه اعمال مختلف در ماه رمضان به دو دسته تقسیم می‌شوند: اعمال واجب و اعمال مستحب. اعمالی مانند تلاوت قرآن، مناجات و دعا و سایر اعمالی که به خصوص در ماه مبارک رمضان بیان شده است مستحب و البته مهم می ‏باشند و نباید از آن‏ها غفلت کرد، ولکن این مسلّم است که اعمال مستحب در مقایسه با اعمال واجب از اهمیت کمتری برخوردارند، زیرا در صورت انجام ندادن اعمال واجب، انسان مورد مؤاخذه و عقاب الهی قرار خواهد گرفت، ولی در رابطه با اعمال مستحب یا به طور کل مؤاخذه‏‌ای در بین نیست و یا اینکه به مراتب آسان ‏تر از مؤاخذه نسبت به اعمال واجب است. پس مهمترین عملی که به خصوص ماه مبارک رمضان مطرح می ‏شود «روزه» است، چه اینکه واجب بوده و ترک آن، هم مجازات دنیایی داشته که همان کفاره و قضا باشد و هم در صورت عدم توبه، مجازات اخروی را در پی خواهد داشت.
علاوه بر این با مراجعه به آیات و روایات اهمیت «روزه» و به خصوص روزه ماه رمضان کاملاً مشخص می‏ شود. در اینجا تنها به این نکته اشاره می ‏کنیم که در روایات متعددی روزه به همراه چهار مورد دیگر پایه‏‌های اصلی اسلام معرفی شده ‏اند که این در واقع به این معناست که اگر دین اسلام را همچون ساختمان و بنایی در نظر بگیریم، روزه یکی از ارکان و پایه‏‌های آن است و ترک آن به منزله فروریختن یکی از پایه ‏های این ساختمان است و موجب می‏ شود تا این بنا نیز فروریخته و دیگر استوار نباشد. در روایتی از امام باقر علیه السلام آمده است:

بُنِیَ الْإِسْلَامُ عَلَى خَمْسَةِ أَشْیَاءَ عَلَى الصَّلَاةِ وَ الزَّکَاةِ وَ الْحَجِّ وَ الصَّوْمِ وَ الْوَلَایَة ۱.
اسلام بر پنج چیز بنا شده است: ۱- نماز ۲- زکات ۳- حج ۴- روزه ۵- ولایت [ائمه «علیهم‏ السلام»].

روزه هدیه الهی
ماه رمضان ماه فضل و رحمت خداوند متعال است و ماه میهمانی او می‏باشد. در خطبه معروف شعبانیه پیامبر اعظم «صلی‏ الله‏ علیه ‏و‏آله» این ماه را اینگونه معرفی می‏نمایند:

أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّهُ قَدْ أَقْبَلَ إِلَیْکُمْ شَهْرُ اللَّهِ بِالْبَرَکَةِ وَ الرَّحْمَةِ وَ الْمَغْفِرَةِ شَهْرٌ هُوَ عِنْدَ اللَّهِ أَفْضَلُ الشُّهُورِ وَ أَیَّامُهُ أَفْضَلُ الْأَیَّامِ وَ لَیَالِیهِ أَفْضَلُ اللَّیَالِی وَ سَاعَاتُهُ أَفْضَلُ السَّاعَاتِ هُوَ شَهْرٌ دُعِیتُمْ فِیهِ إِلَى ضِیَافَةِ اللَّهِ وَ جُعِلْتُمْ فِیهِ مِنْ أَهْلِ کَرَامَةِ اللَّهِ أَنْفَاسُکُمْ فِیهِ تَسْبِیحٌ وَ نَوْمُکُمْ فِیهِ عِبَادَةٌ وَ عَمَلُکُمْ فِیهِ مَقْبُولٌ وَ دُعَاؤُکُمْ فِیهِ مُسْتَجَابٌ فَاسْأَلُوا اللَّهَ رَبَّکُمْ بِنِیَّاتٍ صَادِقَةٍ وَ قُلُوبٍ طَاهِرَةٍ أَنْ یُوَفِّقَکُمْ لِصِیَامِهِ وَ تِلَاوَةِ کِتَابِه‏ ۲.‌ای مردم! همانا ماه خداوند، همراه با برکت و رحمت و آمرزش به سوی شما می‏ آید، این ماه نزد خداوند با فضیلت ‏ترینِ ماه‏ هاست و روزهایش بهترینِ روز‌ها و شب­ هایش بهترین شب­ هاست و ساعات این ماه بهترین ساعات است، این ماه ماهی است که در آن به میهمانی خداوند دعوت شده‏ اید و در این ماه جزو کسانی قرار گرفته‏ اید که خداوند آن‏ها را گرامی می ‏دارد، نفَس ‏های شما در این ماه تسبیح حساب می ‏شود و خوابیدنتان در آن، به عنوان عبادت ثبت می‏ گردد و عمل شما در آن قبول شده و دعای تان مستجاب است، پس با نیت‏‌های صادق و قلب‏‌های پاک، از خداوند، از پرورگارتان بخواهید تا شما را به روزه گرفتن در این ماه و تلاوت کتابش موفق بدارد.
از اخلاق انسان‏های کریم به دور است که میهمان خود را در رنج و سختی بیفکنند و به دوش او کار‌هایی را بگذارند که صرفاً برای او مشقت و زحمت دارد، حال ممکن است، خداوند متعال که هر کریمی به اسم کریم او تأسی و اقتدا نموده است، ماه رمضان را ماه میهمانی قرار دهد و مؤمنین را بوسیله روزه، حتی در گرم‌ترین روز‌های سال صرفاً به رنج و سختی بیندازد تا ایشان به این وسیله بندگی خود را ثابت نمایند؟ هرگز! چنین امری از ساحت خداوند کریمی که بیشترین محبت را نسبت به بندگان مؤمن خود دارد و آن‏ها را در ماه رمضان میهمان خود نموده است به دور است.
پس باید دانست که روزه نیز هدیه‏‌ای است الهی که حق تعالی در این میهمانی باشکوه برای بندگان مؤمن خویش در نظر گرفته است و در واقع خداوند مهربان و کریم در ماه رمضان قرار است بوسیله روزه از بندگان خویش پذیرایی نماید.

حقیقت روزه
حال که دانستیم روزه تنها کُلفَت و باری بر دوش انسان‏‌های مؤمن نیست، بلکه جایزه و هدیه‏‌ای است که خداوند متعال بوسیله آن از میهمانانش پذیرایی می‏ نماید، باید بیشتر حقیقت این هدیه گرانبها را بشناسیم و بیشتر شاکر این عطای الهی باشیم.
بسیاری از افراد تصور می ‏کنند که اصل روزه ‏داری، خودداری از خوردن و آشامیدن و چند مورد دیگر است و روزه ‏دار به کسی گفته می‏شود که از این موارد اجتناب نماید و البته شایسته است که فرد روزه ‏دار از آنچه که نزد خداوند متعال زشت و قبیح است، بپرهیزد و به طور کل مواظب اعضا و جوارح خود باشد؛ ولکن با مراجعه به روایات می‏ بینیم که این تصور، تصور صحیحی نیست و در واقع روزه، مجموعه‏‌ای است از مواظبت‏‌ها که اگر هر کدام از آن‏ها از بین برود اثری را که خداوند برای این مجموعه مواظبت‏‌ها معین فرموده است محقق نخواهد شد، البته خودداری از خوردن، آشامیدن و ... موجب می ‏شود تا قضا و کفاره از عهده مکلف برداشته شود، ولی این به معنای این نیست که فرد نزد خداوند نیز روزه‏ دار به حساب ‏آید. در روایتی از امام صادق «علیه ‏السلام» آمده است:

إِنَّ الصِّیَامَ لَیْسَ مِنَ الطَّعَامِ وَ الشَّرَابِ وَحْدَهُ ثُمَّ قَالَ قَالَتْ مَرْیَمُ «إِنِّی نَذَرْتُ لِلرَّحْمنِ صَوْماً ۳» أَیْ صَوْماً صَمْتاً [وَ فِی نُسْخَةٍ أُخْرَى أَیْ صَمْتاً]فَإِذَا صُمْتُمْ فَاحْفَظُوا أَلْسِنَتَکُمْ وَ غُضُّوا أَبْصَارَکُمْ وَ لَا تَنَازَعُوا وَ لَا تَحَاسَدُوا قَالَ وَ سَمِعَ رَسُولُ اللَّهِ (ص) امْرَأَةً تَسُبُّ جَارِیَةً لَهَا وَ هِیَ صَائِمَةٌ فَدَعَا رَسُولُ اللَّهِ (ص) بِطَعَامٍ فَقَالَ لَهَا کُلِی فَقَالَتْ إِنِّی صَائِمَةٌ فَقَالَ کَیْفَ تَکُونِینَ صَائِمَةً وَ قَدْ سَبَبْتِ جَارِیَتَکِ إِنَّ الصَّوْمَ لَیْسَ مِنَ الطَّعَامِ وَ الشَّرَابِ قَالَ وَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ (ع) إِذَا صُمْتَ فَلْیَصُمْ سَمْعُکَ وَ بَصَرُکَ مِنَ الْحَرَامِ وَ الْقَبِیحِ وَ دَعِ الْمِرَاءَ وَ أَذَى الْخَادِمِ وَ لْیَکُنْ عَلَیْکَ وَقَارُ الصِّیَامِ وَ لَا تَجْعَلْ یَوْمَ صَوْمِکَ کَیَوْمِ فِطْرِکَ ۴.

روزه، تنها خودداری از خوارکی و آشامیدنی نیست؛ سپس حضرت فرمودند: جناب مریم «سلام‏ الله‏ علیها» فرمود: همانا برای خداوند رحمن روزه‏ای را نذر می‏ کنم، یعنی روزه‌ای که دارای صمت و خاموشی همراه تفکر است نذر می‏ کنم [در نسخه دیگری آمده است: یعنی صمت نذر می‏ کنم]پس زمانی که روزه گرفتید زبان­ هایتان را حفظ کنید و چشم هایتان را به زیر اندازید و با یکدیگر نزاع نکنید و به یکدیگر حسد نورزید، حضرت ادامه دادند: پیامبر خدا «صلی‏ الله ‏علیه ‏و‏آله» شنیدند که زنی به کنیزش ناسزا می ‏گوید و حال آنکه آن زن روزه ‏دار بود، پیامبر خدا «صلی‏ الله ‏علیه ‏و‏آله» غذایی را خواستند و به آن زن فرمودند: [از این غذا]بخور! زن گفت: من روزه ‏دار هستم، حضرت پاسخ دادند: چه طور روزه‏ دار هستی و حال آنکه کنیزت را ناسزا گفتی؟ همانا روزه، خودداری از خوراکی و آشامیدنی نیست. امام صادق «علیه‏ السلام» فرمودند: زمانی که روزه می ‏گیری، باید گوش و چشمت نیز از حرام و زشتی روزه بگیرد و مراء و بحث‏‌های بی ‏نتیجه، و آزار دادن خدمتگذار را رها کن، و [در هنگام روزه ‏داری]باید وقار روزه را داشته باشی و نباید روزی را که روزه گرفته‏ ای، مانند روزی قرار دهی که روزه ‏دار نیستی.
حقیقت روزه همان بندگی کامل نسبت به خداوند متعال است و مجموعه ‏ای است از مراقبت‏‌ها و مواظبت ‏های فردی و اجتماعی و شاید به همین جهت است که قرآن کریم نتیجه روزه‏ داری را تقوا بیان می‏ کند، چه اینکه تقوا همان کمال بندگی نسبت به حق تعالی است. قرآن کریم می‏فرماید:

یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیامُ کَما کُتِبَ عَلَى الَّذینَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ ۵.
اى افرادى که ایمان آورده‏ اید! روزه بر شما نوشته شده، همان‏گونه که بر کسانى که قبل از شما بودند نوشته شد تا پرهیزکار شوید.

در روایتی از امام صادق «علیه ‏السلام»، که به نظر می ‏رسد همان روایت قبل است، ولی به صورت مبسوط نقل شده است، حقیقت روزه و حدود روزه کامل به این شکل بیان شده است:
بی ‏گمان روزه، تنها دست کشیدن از طعام و آشامیدنى نیست و براى آن شرطى است که تنها با رعایت آن، روزه کامل می‏ گردد و آن شرط، سکوتی است که از تفکر درونی نشأت گرفته باشد ... پس هنگامى که روزه گرفتید زبان خود را از دروغ نگه دارید و دیدگانتان را از ناروا فرو پوشید، با یکدیگر نزاع مکنید و بر هم حسد مبرید و غیبت یکدیگر را نکنید و با هم بحث ‏های جدلی نکنید و دروغ نگویید و با همسر خود آمیزش نکنید، و با یکدیگر به اختلاف نپردازید و نسبت به هم خشمگین نشوید و دشنام و ناسزا مگویید و القاب زشت بر یکدیگر مگذارید و با هم دشمنى و جنگ مکنید و بر یکدیگر ستم نورزید و بی ‏خردى مکنید و از هم دل گیر مشوید. از یاد خدا و نماز غفلت مکنید و ملازم سکوت و خاموشى و بردبارى، پایدارى و راستى و دورى از بدکاران باشید؛ و از سخن ناروا و دروغ و افتراء و دشمنى و گمان بد و غیبت و سخن چینى اجتناب ورزید و چنان باشید که گویى قیامت و آخرت را در منظر خود و مرگ را در پیش روى دارید و چشم به راه تحقق وعده‏ هاى الهى باشید و براى لقاء خداوند توشه برگیرید و بر شماست مراعات آرامش و وقار و خضوع و خشوع و چونان بنده‏ اى که از کیفر مولایش می ‏هراسد براى خدا شکستگى پیشه کنید در حالى که از عقوبت او در هراس و اضطراب و به رحمت او امیدوار و مشتاقید و باید که دل­ هایتان را از عیب ­ها پیراسته کنید و باطن ­هایتان از حیله‏‌ها پاک باشد و جسم را از پلیدی­‌ها پاکیزه کنی و باید از غیر خدا بیزارى جویی و در روزه ‏ات ولایت خداوند را داشته باشی و بوسیله صمت و خاموشیِ برخواسته از تفکر دورنی، در همه جهات از هر آنچه که خداوند از آن نهی نموده است در آشکار و نهان [بر حذر باشی]و در برابر خداوند در آشکار و نهان همانگونه که حقش هست خاشع باشی و جانت را در روزه ‏داریت به پیشگاه خداوند تقدیم بداری و دلت را براى او از هر چیز فارغ کرده و خود را بر آنچه خداوند فرمان داده و به انجام آن فراخوانده بگمارى. پس، چون این اعمال را به طور کامل انجام دهی حقیقت روزه را براى خداوند بجا آورده‏ای و آنچه را که خداوند به آن امر فرموده بنا کرده ‏ای، اما اگر از این اعمال که برایت بیان داشتم بکاهى، به همان مقدار از فضل و ثواب روزه‏ات کاسته خواهد شد. به راستى روزه، تنها دست کشیدن از طعام و آشامیدنى نیست بلکه خداوند آن را مانعى در برابر رفتار و گفتارى که روزه را باطل می ‏کند قرار داده است. چه کم‏اند روزه‏ داران و چه بسیارند کسانی که [فقط]گرسنگی می‏کشند ۶.
در بعضی از روایات غیر از اموری که از نظر فقهی موجب بطلان روزه می‏شود، مواردی را موجب افطار و یا از بین رفتن ثواب روزه دانسته ‏اند که بیان کننده مواردی هستند که روزه کامل و حقیقی را از بین می‏برند. در روایتی از امام باقر «علیه ­السلام» آمده است:

إِنَّ الْکَذِبَةَ لَتُفَطِّرُ الصَّائِمَ وَ النَّظْرَةَ بَعْدَ النَّظْرَةِ وَ الظُّلْمَ قَلِیلَهُ وَ کَثِیرَهُ ۷.
یک دروغ، نگاه [حرام]بعد از نگاه اول، و ظلم کردن چه کم باشد و چه زیاد، موجب از بین رفتن روزه می‏ شود؛ و یا در روایت دیگری درباره تأثیر غیبت بر روزه از پیامبر اعظم «صلی ­الله ­علیه ­وآله» اینگونه نقل شده است:
الصَّائِمُ فِی عِبَادَةٍ وَ إِنْ کَانَ عَلَى فِرَاشِهِ مَا لَمْ یَغْتَبْ مُسْلِماً ۸.
روزه‏ دار دائماً در حال عبادت است، حتی اگر [فقط]بر فرش خود نشسته باشد، [البته]مادامی که از مسلمانی غیبت نکرده باشد.

حال که تا اینجا به حقیقت روزه پی بردیم توجه به این مطلب خارج از لطف نیست؛ همانگونه که گذشت روزه هدیه‏‌ای است از ناحیه خداوند کریم و مهربان و همچنین روزه مجموعه‏‌ای از مواظبت‏‌ها و مراقبت‏‌ها است و خودداری از خوردن و آشامیدن تنها جزیی از این عطا و هدیه الهی است، حال آیا این نشانه لئامت و پستی انسان نیست که هدیه‏‌ای از ناحیه کریم مطلق به او برسد و او تنها جزئی از آن هدیه را بردارد و باقی را پس زند؟ آیا این محروم ساختن خود از این مواهب بی شمار حقتعالی نیست؟ بزمی است با شکوه از ناحیه کریمی حکیم، گر گدا کاهل بود تقصیر صاحب خانه چیست؟!

آثار و فواید روزه
هدیه الهی بهترین هدیه ‏هاست و برکات متعدد و بی شماری بر آن بار می ‏شود. روزه نیز دارای جهات مختلفی است که هر کدام از آن‏ها می ‏تواند اشتیاق انسان را برای درک و کسب آن برانگیزاند. در ذیل با توجه به روایات برخی از آثار و فواید روزه را مطرح می‏کنیم:
۱-رضایت و مغفرت خداوند
برای مؤمنین در انجام هر کاری مهمترین امر رضایت خداوند متعال است. روزه از جمله کار‌هایی است که اگر با نیتی صادق و کامل انجام گیرد، بدون شک رضایت الهی را در پی خواهد داشت. از پیامبر خدا «صلی­ الله ­علیه ­وآله» نقل شده است:

مَنْ صَامَ شَهْرَ رَمَضَانَ فَاجْتَنَبَ فِیهِ الْحَرَامَ وَ الْبُهْتَانَ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ وَ أَوْجَبَ لَهُ الْجِنَان ۹.
هر کس ماه رمضان را روزه بگیرد و در آن از عمل حرام و [خصوص]تهمت زدن به دیگران اجتناب کند، خداوند از او راضی شده و بهشت را برای او واجب می‏گرداند.

البته باید توجه داشت که انجام روزه کامل کاری است بس دشوار، ولی در عین حال آن قدر مغفرت و رحمت الهی را در پی دارد که باز هم انسان را برای کسب این فضائل مشتاق می‏ کند. به این گفتگوی جابر بن عبد الله انصاری با رسول خدا «صلی ­الله­ علیه­ وآله» توجه فرمایید:

قَالَ رَسُولُ اللَّهِ «صلی ­الله ­علیه ­وآله» لِجَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ یَا جَابِرُ هَذَا شَهْرُ رَمَضَانَ مَنْ صَامَ نَهَارَهُ وَ قَامَ وِرْداً مِنْ لَیْلِهِ وَ عَفَّ بَطْنَهُ وَ فَرْجَهُ وَ کَفَّ لِسَانَهُ خَرَجَ مِنْ ذُنُوبِهِ کَخُرُوجِهِ مِنَ الشَّهْرِ فَقَالَ جَابِرٌ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا أَحْسَنَ هَذَا الْحَدِیثَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص. یَا جَابِرُ وَ مَا أَشَدَّ هَذِهِ الشُّرُوطَ ۱۰.
پیامبر خدا «صلی­ الله ­علیه ­وآله» به جابر بن عبد الله انصاری فرمودند:‌ای جابر! این ماه رمضان است، هر کس روزش را روزه بگیرد و شبش را در حالی که ورد و ذکر می‏گوید بپادارد و عفّت شکم و شرمگاهش را حفظ کند و زبانش را نگه دارد، از گناهانش خارج می ‏شود همانگونه که از این ماه خارج می ‏شود، جابر گفت:‌ای پیامبر خدا! [این مطلب]چه گفتار نیکویی است! پیامبر خدا «صلی ­الله­ علیه ­وآله» فرمودند:‌ای جابر! این شرط‏‌ها چه شرط ‏های دشواری است.

روزه در میان سایر اعمالِ خیر، ویژگی‏‌هایی دارد که آن را ممتاز می ‏نماید. یکی از این ویژگی‏ ها، توجه ویژه خداوند متعال به فرد روزه دار است. خداوند روزه را اختصاصی خود می‌داند و پاداش آن را نیز مستقیماً به فرد روزه‏ دار می ‏رساند:

قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الصَّوْمُ لِی وَ أَنَا أَجْزِی بِهِ وَ لِلصَّائِمِ فَرْحَتَانِ حِینَ یُفْطِرُ وَ حِینَ یَلْقَى رَبَّهُ وَ الَّذِی نَفْسُ مُحَمَّدٍ بِیَدِهِ لَخُلُوفُ فَمِ الصَّائِمِ أَطْیَبُ عِنْدَ اللَّهِ مِنْ رِیحِ الْمِسْکِ ۱۱.
پیامبر خدا «صلی­ الله ­علیه ­وآله» فرمودند: خداوند عزوجل فرمود: روزه برای من است و خود من پاداش آن را می‏پردازم و برای روزه دار دو [زمان]شادی وجود دارد، ۱- زمانی که افطار می‏کند ۲- زمانی که پروردگارش را ملاقات می‏کند. قسم به کسی که جان محمّد «صلی­ الله­ علیه ­وآله» به دست اوست، هر آینه بوی نامطبوع دهان روزه ‏دار، نزد خداوند از بوی مشک خوش‏تر است.

توجه خداوند متعال به فرد روزه ‏دار آن زمانی بیشتر می‏ شود که او به جهت روزه سختی بیشتری را متحمل می ‏شود. امام صادق «علیه‏ السلام» در این خصوص می‏ فرمایند:

مَنْ صَامَ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ یَوْماً فِی شِدَّةِ الْحَرِّ فَأَصَابَهُ ظَمَأٌ وَکَّلَ اللَّهُ بِهِ أَلْفَ مَلَکٍ یَمْسَحُونَ وَجْهَهُ وَ یُبَشِّرُونَهُ حَتَّى إِذَا أَفْطَرَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مَا أَطْیَبَ رِیحَکَ وَ رَوْحَکَ مَلَائِکَتِی اشْهَدُوا أَنِّی قَدْ غَفَرْتُ لَهُ ۱۲.
هر کس روزی را برای خداوند عزوجل در شدت گرما، روزه بگیرد و بر اثر آن دچار تشنگی بشود، خداوند هزار فرشته را مأمور او می‏ کند، این فرشتگان صورت این روزه ‏دار را نوازش می ‏کنند و دائماً به او بشارت می‏ دهند تا اینکه افطار کند، [چون افطار کند]خداوند عزوجل می ‏فرماید: بو و نسیم تو چقدر پاکیزه و خوش است!، ملائکه‏ من! شهادت دهید که همانا من او را بخشیدم.


۲- گرسنگی
انسان به جهت جهل خود، از حکمت بسیاری از امور در این دنیا غافل است و همین امر سبب می‏ شود که در تشخیص خیر از شر، دچار اشتباه شود. قرآن کریم در این خصوص می‏ فرماید:

عَسى‏ أَنْ تَکْرَهُوا شَیْئاً وَ هُوَ خَیْرٌ لَکُمْ وَ عَسى‏ أَنْ تُحِبُّوا شَیْئاً وَ هُوَ شَرٌّ لَکُمْ وَ اللَّهُ یَعْلَمُ وَ أَنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ ۱۳.
چه بسا چیزى را خوش نداشته باشید، حال آن که خیرِ شما در آن است؛ و یا چیزى را دوست داشته باشید، حال آنکه شرِّ شما در آن است؛ و خدا می ‏داند، و شما نمی ‏دانید.

به طور طبیعی یکی از آثار روزه گرسنگی و تشنگی است و نباید این مسئله را به عنوان یک مشکل و معضل دید و دائماً به دنبال راه­‌هایی خاص بود تا گرسنگی و تشنگی ناشی از روزه را برطرف کرد، چه اینکه قرار است ما بوسیله روزه به میزان مشخصی، مزه گرسنگی و تشنگی را بچشیم و این برای ما خیر است نه شر. در بعضی از روایات حکمت وجوب روزه همین امر دانسته شده است، در روایتی از امام رضا «علیه­ السلام» آمده است:

إِنَّمَا أُمِرُوا بِالصَّوْمِ لِکَیْ یَعْرِفُوا أَلَمَ الْجُوعِ وَ الْعَطَش ۱۴.
همانا به روزه امر شده ‏اید تا رنج گرسنگی و تشنگی را بفهمید.

گرسنگی اگر در محدوده ‏ای که اسلام آن را تعریف می‏ کند، باشد و به صورت طبیعی ایجاد شود یکی از کلید‌های موفقیت برای رسیدن به کمالات است. به طور کل چیزی ارزش دارد که اولاً اختیاری بوده و با قصد و نیت انجام شود و از طرفی دیگر در آن نه افراط باشد و نه تفریط. روزه قالبی است که بر طبق آن می‏ توان به ریاضتی مشروع و گرسنگی ­ای مطلوب دست یافت، چه اینکه طبق آموزه‏‌های اسلامی با خوردن طعام در غیر زمان روزه به خصوص سحر و عدم جواز اتصال روزه به روز بعد، جهت افراط در گرسنگی بسته می ‏شود و با رعایت عدم پرخوری و انجام فعالیت ‏های روزانه به طور طبیعی و تعطیل نکردن زندگی، جهت تفریط گرفته می ‏شود و از طرفی این گرسنگی رنجی است که خود انسان انتخاب کرده است و نه آنکه از روی نداشتن طعام مجبور به تحمل گرسنگی باشد. با توجه به این خصوصیات است که می‏توان از آثار متعدد ریاضت نفس و گرسنگی به نحو مطلوب و معقول استفاده برد. البته باید توجه نمود مراد از گرسنگی لزوماً ضعف و ناتوانی بر اثر غذا نخوردن نیست بلکه مراد از گرسنگیِ بر اثر روزه، برای مدت محدودی خالی نگه داشتن معده از غذاست که مخالف سیر بودن و پر بودن معده است.
در روایات آثار متعددی برای گرسنگی و سیر نبودن شمرده شده است که در ذیل به بعضی از آن‏ها اشاره می‏ کنیم:

الف) - آثار معنوی

علم و حکمت

یکی از آثار روزه رسیدن به علم و حکمت است. به نظر می‏رسد این علم هم دانش ‏های تحصیلی را شامل می ‏شود و هم معارفی که از ناحیه خداوند به قلوب انسان‏‌های مؤمن تابانده می ‏شود، چه اینکه اولاً وقتی معده پر باشد جهاز بدن عمدتاً در حال تلاش برای هضم این غذا هستند و در نتیجه فکر و ذهن انسان به خوبی نمی ‏تواند فعالیت کند و در نتیجه انسان در زمانی که معده او خالی باشد قدرت فراگیری بالاتری دارد و ثانیاً معده پر، فرد را از خداوند دور می‏ سازد و در مقابل، گرسنگیِ همراه با ایمان، موجب نزدیکی انسان به خداوند می ‏شود و در نتیجه او برای کسب معارف الهی نزدیک‌تر می‏شود. خلاصه اینکه علم در گرسنگی است نه در پر بودن شکم، روایت ذیل به همین مطلب تصریح دارد:

أَوْحَى اللَّهُ تَعَالَى إِلَى دَاوُدَ «علی ‏نبینا ‏و‏آله ‏و‏علیه ‏السلام» یَا دَاوُدُ إِنِّی وَضَعْتُ خَمْسَةً فِی خَمْسَةٍ وَ النَّاسُ یَطْلُبُونَهَا فِی خَمْسَةٍ غَیْرِهَا فَلَا یَجِدُونَهَا وَضَعْتُ الْعِلْمَ فِی الْجُوعِ وَ الْجَهْدِ وَ هُمْ یَطْلُبُونَهُ فِی الشِّبَعِ وَ الرَّاحَةِ فَلَا یَجِدُونَهُ وَضَعْتُ الْعِزَّ فِی طَاعَتِی وَ هُمْ یَطْلُبُونَهُ فِی خِدْمَةِ السُّلْطَانِ فَلَا یَجِدُونَهُ وَ وَضَعْتُ الْغِنَى فِی الْقَنَاعَةِ وَ هُمْ یَطْلُبُونَهُ فِی کَثْرَةِ الْمَالِ فَلَا یَجِدُونَهُ وَ وَضَعْتُ رِضَایَ فِی سَخَطِ النَّفْسِ وَ هُمْ یَطْلُبُونَهُ فِی رِضَا النَّفْسِ فَلَا یَجِدُونَهُ وَ وَضَعْتُ الرَّاحَةَ فِی الْجَنَّةِ وَ هُمْ یَطْلُبُونَهَا فِی الدُّنْیَا فَلَا یَجِدُونَهَا ۱۵.
خداوند متعال به حضرت داود «علی ‏نبینا‏ و‏آله‏ و‏علیه ‏السلام» وحی نمود:‌ای داود! من پنج چیز را در پنج چیز قرار دادم و (لکن) مردم در پنج دیگر به دنبال آن‏ها می‏ گردند و آن‏ها را نمی ‏یابند، ۱- علم را در گرسنگی و تلاش قرار دادم و حال آنکه مردم در سیری و راحتی به دنبال آن می‏ گردند و آن را نمی ‏یابند، ۲- عزت را در اطاعت از خود قرار دادم و مردم در خدمت کردن به پادشاهان آن را می‏ جویند و آن را نمی ‏یابند، ۳- بی‏ نیازی را در قناعت قرار دادم و مردم در مال زیاد دنبال آن هستند و آن را نمی ‏یابند، ۴- رضایت خود را در خشم نفس قرار دادم و مردم در رضایت نفس آن را طلب می‏ کنند و آن را نمی ‏یابند، ۵- و راحتی را در بهشت قرار دادم، ولی مردم در دنیا دنبال آن می‏ گردند و آن را نمی ‏یابند.

همچنین در حدیث شریف معراج در خصوص رابطه حکمت و گرسنگی این چنین آمده است:

یَا رَبِّ مَا مِیرَاثُ الْجُوعِ قَالَ الحِکْمَةُ ...۱۶.
پیامبر خدا «صلی­ الله­ علیه ­وآله» به خداوند متعال عرضه داشتند: اثر گرسنگی چیست؟ خداوند متعال فرمود: حکمت ....

از روایت ذیل به خوبی می ‏توان فهمید که راه کسب معارف الهی و علوم الهامی، گرسنگی دادن به خود است. البته گرسنگی دادن مشروع و در دایره شرع مقدس اسلام. در این حدیث قدسی خداوند متعال به پیامبر اسلام «صلی­ الله ­علیه­ وآله» می ‏فرماید:

یَا أَحْمَدُ إِنَّ الْعَبْدَ إِذَا أَجَاعَ بَطْنَهُ وَ حَفِظَ لِسَانَهُ عَلَّمْتُهُ الحِکْمَةَ وَ إِنْ کَانَ کَافِراً تَکُونُ حِکْمَتُهُ حُجَّةً عَلَیْهِ وَ وَبَالًا وَ إِنْ کَانَ مُؤْمِناً تَکُونُ حِکْمَتُهُ لَهُ نُوراً وَ بُرْهَاناً وَ شِفَاءً وَ رَحْمَةً فَیَعْلَمُ مَا لَمْ یَکُنْ یَعْلَمُ وَ یُبْصِرُ مَا لَمْ یَکُنْ یُبْصِرُ فَأَوَّلُ مَا أُبَصِّرُهُ عُیُوبُ نَفْسِهِ حَتَّى یَشْتَغِلَ عَنْ عُیُوبِ غَیْرِهِ وَ أُبَصِّرُهُ دَقَائِقَ الْعِلْمِ حَتَّى لَا یَدْخُلَ عَلَیْهِ الشَّیْطَان‏۱۷.
خداوند متعال به پیامبر اعظم «صلی ­الله­ علیه ­وآله» فرمود:‌ای احمد! بنده اگر به شکمش گرسنگی دهد و زبانش را حفظ کند به او حکمت می‏ آموزم. اگر او کافر باشد حکمتش حجت بر ضد او خواهد بود و باری است بر او و اگر مؤمن باشد حکمتش برای او نور و برهان و شفاء و رحمت خواهد بود، پس آنچه را که نمی ‏دانسته خواهد دانست و می ‏بیند آنچه را که نمی‏ دیده است، اولین چیزی که به او می ‏نمایانم عیب­‌های خودش هست تا اینکه مشغول به عیوب دیگران نشود و ظرافت‏‌های آگاهی را به او نشان می‏ دهم تا اینکه شیطان بر او داخل نشود.


تقرب به خداوند

در ادامه بحث علم و معرفت، مسئله تقرب خواهد بود. حالت گرسنگی حالت نیازمندی است، حالت فقر است و انسان به درستی می‌تواند معنای «یا أَیُّهَا النَّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَراءُ إِلَى اللَّهِ وَ اللَّهُ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمیدُ ۱۸ اى مردم شما (همگى) نیازمند به خدایید، تنها خداوند است که بی ‏نیاز و شایسته هر گونه حمد و ستایش است!» درک کند و به مقام قرب الهی برسد. در این حدیث قدسی رابطه گرسنگی و تقرّب به خداوند متعال به خوبی بیان شده است:

یَا رَبِّ مَا مِیرَاثُ الْجُوعِ قَالَ ... وَ التَّقَرُّبُ إِلَیَّ ... یَا أَحْمَدُ هَلْ تَدْرِی بِأَیِّ وَقْتٍ یَتَقَرَّبُ الْعَبْدُ إِلَى اللَّهِ قَالَ لَا یَا رَبِّ قَالَ إِذَا کَانَ جَائِعاً أَوْ سَاجِداً ۱۹.
پیامبر خدا «صلی ­الله ­علیه­ وآله» به خداوند متعال عرضه داشتند: اثر گرسنگی چیست؟ خداوند متعال فرمود: ... و تقرب به سوی من ...‌ای احمد! آیا می‏دانی در کدام وقت بنده به خدا نزدیک می‏شود؟ پیامبر «صلی­ الله­ علیه ­وآله» فرمودند: پروردگارا، خیر! خداوند فرمود: زمانی که یا گرسنه باشد و یا در حال سجده.

باید دانست که همانگونه که خالی بودن شکم مایه قرب الهی است، پر بودن شکم مایه دور شدن از اوست و حال بندگی را از انسان می‌گیرد. در این زمینه در حدیثی از امام صادق «علیه­ السلام» آمده است:

إِنَّ الْبَطْنَ لَیَطْغَى مِنْ أَکْلِهِ وَ أَقْرَبُ مَا یَکُونُ الْعَبْدُ مِنَ اللَّهِ جَلَّ وَ عَزَّ إِذَا خَفَّ بَطْنُهُ وَ أَبْغَضُ مَا یَکُونُ الْعَبْدُ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ إِذَا امْتَلَأَ بَطْنُهُ ۲۰.
همانا شکم در خوردنش طغیان می‏ کند، و نزدیک‏ترین حالتی که بنده نسبت به خداوند جلّ و عزّ دارد زمانی است که شکمش سبک باشد و مبغوض ­ترین حالت بنده نسبت به پرورگار زمانی است که شکمش پر باشد.


ایجاد حال عبادت و مناجات

قرب الهی، اشتیاق به عبادت را در انسان زنده می‏ کند و عبادت و ذکر موجب قرب بیشتر می‏ شود. انسان نیاز دارد تا در برابر عظمت الهی، حقارت و ذلت خود را حس کند و آن را فراموش نکند، گرسنگی، به شرطی که در چهارچوب شرع باشد، یکی از بهترین راه‏‌هایی است که انسان می‏تواند آن عظمت و این ذلت را به خود یادآوری کند. امام رضا «علیه­ السلام» در بیان علت وجوب روزه می ‏فرمایند:

إِنَّمَا أُمِرُوا بِالصَّوْمِ ... وَ لِیَکُونَ الصَّائِمُ خَاشِعاً ذَلِیلًا مُسْتَکِیناً مَأْجُوراً مُحْتَسِباً عَارِفاً صَابِراً عَلَى مَا أَصَابَهُ مِنَ الْجُوعِ وَ الْعَطَشِ فَیَسْتَوْجِبَ الثَّوَابَ ۲۱.
همانا به روزه امر شده‏ اید ... و همچنین برای اینکه روزه دار [به درگاه خداوند متعال]خاشع و ذلیل و درمانده و دارای اجر شود و کارش را به حساب خداوند بگذارد و عارف شود و در برابر رنج‏های گرسنگی و تشنگی دارای استقامت گردد و به همین جهت مستحقق ثواب گردد.

شکم پر حال عبادت و ذکر را از انسان می ‏گیرد و این، راه نفوذی است برای شیطان تا انسان را از عبادت و ذکر جدا ساخته و پرده غفلت را بر دل و فکر او بیفکند و آرام آرام او را به مسیری غیر از مسیر خداوند متعال سوق دهد. به همین جهت است که انسان ‏های صالح سعی دارند که از سیر غذا خوردن بپرهیزند و تنها به اندازه ‏ای غذا بخورند که بواسطه آن توان و قدرت بر طاعت و عبادت الهی را بدست آورند. در رابطه با این مطلب توجه به این گفتگوی حضرت یحیی بن زکریا «علی‏ نبینا ‏و‏آله ‏و‏علیهما‏السلام» و شیطان، مفید است:

ظَهَرَ إِبْلِیسُ لِیَحْیَى بْنِ زَکَرِیَّا «علی ‏نبینا ‏و‏آله ‏و‏علیهما‏السلام» وَ إِذَا عَلَیْهِ مَعَالِیقُ مِنْ کُلِّ شَیْ‏ءٍ فَقَالَ لَهُ یَحْیَى مَا هَذِهِ الْمَعَالِیقُ یَا إِبْلِیسُ فَقَالَ هَذِهِ الشَّهَوَاتُ الَّتِی أَصَبْتُهَا مِنِ ابْنِ آدَمَ قَالَ فَهَلْ لِی مِنْهَا شَیْ‏ءٌ قَالَ رُبَّمَا شَبِعْتَ فَثَقَّلْتُکَ عَنِ الصَّلَاةِ وَ الذِّکْرِ قَالَ یَحْیَى لِلَّهِ عَلَیَّ أَنْ لَا أَمْلَأَ بَطْنِی مِنْ طَعَامٍ أَبَداً فَقَالَ إِبْلِیسُ لِلَّهِ عَلَیَّ أَنْ لَا أَنْصَحَ مُسْلِماً أَبَداً ثُمَّ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ (ع) یَا حَفْصُ لِلَّهِ عَلَى جَعْفَرٍ وَ آلِ جَعْفَرٍ أَنْ لَا یَمْلَئُوا بُطُونَهُمْ مِنْ طَعَامٍ أَبَداً وَ لِلَّهِ عَلَى جَعْفَرٍ وَ آلِ جَعْفَرٍ أَنْ لَا یَعْمَلُوا لِلدُّنْیَا أَبَداً ۲۲.
امام صادق «علیه ‏السلام» فرمودند: ابلیس برای حضرت یحیی بن زکریا «علی ‏نبینا‏ و‏آله‏ و‏علیهما‏السلام» ظاهر شد در حالی که بر او از هر چیزی آویزه ‏هایی بود، حضرت یحیی «علی ‏نبینا‏ و‏آله‏ و‏علیه‏ السلام» از او پرسید:‌ای ابلیس این آویزه ‏ها چیست؟ ابلیس گفت: این‏ها شهوات گوناگونی است که انسان‏ها را بوسیله آن‏ها گرفتار می‏ کنم؛ حضرت یحیی «علی ‏نبینا‏ و‏آله‏ و‏علیه‏ السلام» فرمودند: آیا از این امور چیزی برای من نیز هست؟ ابلیس گفت: تو بسا سیر می‏خوری و من [از همین راه]تو را برای نماز و ذکر سنگین می‏کنم، حضرت یحیی «علی ‏نبینا‏ و‏آله ‏و‏علیه ‏السلام» [صیغه نذر را خوانند و این چنین نذر کردند:]برای خداست بر گردن من، اینکه هرگز شکمم را از غذا پر نکنم، ابلیس نیز گفت: برای خداست بر گردن من که هرگز برای مسلمی خیرخواهی نکنم. سپس امام صادق «علیه ‏السلام» فرمودند:‌ای حفص! برای خداست بر گردن جعفر و خاندان جعفر که هرگز شکم­ هایشان را از غذا پر نکنند و برای خداست بر گردن جعفر و خاندان جعفر که هرگز برای دنیا کار نکنند.

بنابر روایات، انسان مؤمن به جهت توجه به امر آخرت و دیدن عیوب خویش و تفکر نسبت به زندگی جاویدان، در قلبش دچار حزن است «الْمُؤْمِنُ ... بِشْرُهُ فِی وَجْهِهِ وَ حُزْنُهُ فِی قَلْبِه‏۲۳ مؤمن شادیش در صورتش و حزنش در قلبش می‌باشد».
این چنین حزنی نه تنها نکوهیده نیست بلکه مورد سفارش و تحسین قرار گرفته است.

أَوْحَى اللَّهُ إِلَى عِیسَى ابْنِ مَرْیَمَ «علیهماالسلام» یَا عِیسَى هَبْ لِی مِنْ عَیْنَیْکَ الدُّمُوعَ وَ مِنْ قَلْبِکَ الْخُشُوعَ وَ اکْحَلْ عَیْنَکَ بِمِیلِ الْحُزْنِ إِذَا ضَحِکَ الْبَطَّالُونَ.
خداوند به حضرت عیسی «علی ‏نبینا ‏و‏آله‏ و‏علیه‏ السلام» وحی نمود که‌ای عیسی! از دو چشمت، اشک را و از قلبت، خشوع را به من هدیه کن و زمانی که اهل باطل مشغول خنده هستند چشمت را بوسیله حزن سرمه بکش.

این حزن به انسان کمک می‏کند تا حال عبادت پیدا کند و نشاط بیشتری برای ذکر و توجه به خداوند متعال داشته باشد. گرسنگی می‏تواند از این سنخ اندوه، حزنی دائم را برای انسان به ارمغان داشته باشد. در این خصوص خداوند متعال به پیامبر اکرم «صلی‏ الله‏ علیه ‏و‏آله» این چنین می‏فرماید:

قَالَ یَا رَبِّ مَا مِیرَاثُ الْجُوعِ قَالَ ... وَ الْحُزْنُ الدَّائِمُ ۲۴.
پیامبر خدا «صلی ­الله­ علیه ­وآله» به خداوند متعال عرضه داشتند: اثر گرسنگی چیست؟ خداوند متعال فرمود: ... و حزن همیشگی.


تذکر نسبت به آخرت

توجه به آخرت یکی از شاخصه‏‌های انسان مؤمن است، چه اینکه او با این توجه و تذکر سعی دارد تا به همه زندگی خود جهت دهی مناسبی داشته باشد، آنچه می‏ اندیشد و آنچه می ‏گوید و آنچه می‏ کند را در جهت اصلاح آخرت خویش قرار دهد. یکی از خصلت‏‌های انسان مؤمن توجه به دشواری‏‌های عرصه حساب و تذکر نسبت به گردنه‏‌های سخت آخرت است، توصیف آخرت به اینکه بسیاری از انسان‏ها در روز حشر گرسنه و تشنه هستند، مؤمن را بر این می‏دارد که هم به فکر آن باشد و هم برای جلوگیری از آن فکری بکند. روزه و گرسنگیِ ناشی از آن، فرصتی است تا مؤمن، خود را به آخرت نزدیک گرداند و در همین دنیا سعی در اصلاح آخرت خویش داشته باشد. امام رضا «علیه‏ السلام» در بیان حکمت تشریع روزه می‏فرمایند:

إِنَّمَا أُمِرُوا بِالصَّوْمِ لِکَیْ یَعْرِفُوا أَلَمَ الْجُوعِ وَ الْعَطَشِ فَیَسْتَدِلُّوا عَلَى فَقْرِ الْآخِرَةِ ...۲۵.
همانا به روزه امر شده ‏اید تا رنج گرسنگی و تشنگی را بفهمید و از این طریق به ناداری در آخرت راه یابید [و متذکر فقر در آنجا شوید].

پیامبر اسلام «صلی­ الله­ علیه ­وآله» نیز در خطبة معروف شعبانیه به همین نکته تصریح می‏ فرمایند:

وَ اذْکُرُوا بِجُوعِکُمْ وَ عَطَشِکُمْ فِیهِ جُوعَ یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ عَطَشَه‏۲۶.
و بوسیله گرسنگی و تشنگیتان [به سبب روزه]در ماه رمضان گرسنگی و تشنگی روز قیامت را بیادآورید.

اینکه مؤمن روزه می‏ گیرد و به خود گرسنگی می ‏دهد تا نسبت به گرسنگی آخرت تذکر و توجه پیدا کند، به این جهت است که او می‏داند که سیر بودن در دنیا به خصوص از حرام، موجب گرسنگی در آخرت است.

عطیة بْنِ عَامِرٍ الْجُهَنِیِّ قَالَ سَمِعْتُ سَلْمَانَ الْفَارِسِیَّ وَ قَدْ أُکْرِهَ عَلَى طَعَامٍ فَقَالَ حَسْبِی إِنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ «صلی ­الله ­علیه ­وآله» یَقُولُ إِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ شِبَعاً فِی الدُّنْیَا أَکْثَرُهُمْ جُوعاً فِی الْآخِرَةِ یَا سَلْمَانُ إِنَّمَا الدُّنْیَا سِجْنُ الْمُؤْمِنِ وَ جَنَّةُ الْکَافِرِ ۲۷.
عطیة بن عامر جهنى از سلمان فارسى روایت می ‏کند که سلمان را براى خوردن طعامى مجبور کردند او گفت: مرا کفایت مى‏کند که از رسول خدا «صلی الله علیه ‏و‏آله» شنیدم فرمودند: کسانى که در دنیا بیشترین سیری را دارند در آخرت بیشترین گرسنگی را خواهند کشید، اى سلمان دنیا زندان مؤمن و بهشت کافر می ‏باشد.


توجه نسبت به حال فقرا

یکی از آثار مهم معنوی و در عین حال اجتماعی روزه و گرسنگی ناشی از آن، توجه پیدا کردن به حال فقرا و مستمندان است. روایت ذیل توجه به حال فقرا را علت تشریع روزه بیان می‏ کند:

عَنْ هِشَامِ بْنِ الْحَکَمِ أَنَّهُ سَأَلَ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ «علیه ‏السّلام» عَنْ عِلَّةِ الصِّیَامِ فَقَالَ إِنَّمَا فَرَضَ اللَّهُ الصِّیَامَ لِیَسْتَوِیَ بِهِ الْغَنِیُّ وَ الْفَقِیرُ وَ ذَلِکَ أَنَّ الْغَنِیَّ لَمْ یَکُنْ لِیَجِدَ مَسَّ الْجُوعِ فَیَرْحَمَ الْفَقِیرَ لِأَنَّ الْغَنِیَّ کُلَّمَا أَرَادَ شَیْئاً قَدَرَ عَلَیْهِ فَأَرَادَ اللَّهُ تَعَالَى أَنْ یُسَوِّیَ بَیْنَ خَلْقِهِ وَ أَنْ یُذِیقَ الْغَنِیَّ مَسَّ الْجُوعِ وَ الْأَلَمِ لِیَرِقَّ عَلَى الضَّعِیفِ وَ یَرْحَمَ الْجَائع ۲۸.
هشام بن حکم گفت: از امام صادق «علیه ‏السّلام» راجع به علّت روزه سؤال کردم؟ حضرت فرمودند: علّت تشریع روزه و وجوب آن این است که به واسطه آن فقیر و غنى با هم مساوى می ‏گردند؛ و توضیح آن این است که: غنى هیچ گاه درد و الم گرسنگى را حسّ نمی ‏کند تا به فقیر ترحّم نماید چه آنکه وى هر گاه هر چیزى را که اراده کند بر آن دست می ‏یابد، لذا حق تعالى خواست که بین خلقش، اغنیاء و فقراء آن‌ها تساوى بر قرار نموده و همان طورى که فقراء گرسنگى را لمس مى‏کند اغنیاء نیز درد جوع و گرسنگى را بیابند تا بر ضعفاء رقّت و ترحّم نمایند، از این رو روزه را واجب فرمود.

همین معنا از امام رضا «علیه­ السلام» نیز نقل شده است:

إِنَّمَا أُمِرُوا بِالصَّوْمِ لِکَیْ یَعْرِفُوا أَلَمَ الْجُوعِ وَ الْعَطَشِ ... وَ لِیَعْرِفُوا شِدَّةَ مَبْلَغِ ذَلِکَ عَلَى أَهْلِ الْفَقْرِ وَ الْمَسْکَنَةِ فِی الدُّنْیَا فَیُؤَدُّوا إِلَیْهِمْ مَا افْتَرَضَ اللَّهُ لَهُمْ فِی أَمْوَالِهِم ۲۹.
همانا به روزه امر شده اید تا رنج گرسنگی و تشنگی را بفهمید ... و برای اینکه با نهایت شدت این بر اهل فقر و نداری در این دنیا آشنا شوید و در نتیجه آنچه را که خداوند از اموال برای آن‌ها واجب گردانده است بپردازید.


ب) - آثار مادی
صحت جسم

در علم پزشکی این مطلب ثابت شده است که منشاء بسیاری از بیماری ‏ها پر خوری است و از طرف دیگر امساک از خوردن و متعادل ساختن خوراک، راه حل بسیاری از مشکلات جسمی است. بدن برای آنکه آنچه را که دریافت نموده است به درستی هضم نموده و مواد انباشته را به سوخت برساند، به فرصتی نیاز دارد که در آن فرصت دریافتی نداشته باشد و مشغول سوخت و ساز مواد موجود شود. روزه می‏تواند به خوبی این فرصت را در اختیار بدن قرار دهد. در روایتی از پیامبر اسلام «صلى‏اللَّه علیه‏و‏آله» آمده است:

صُومُوا تَصِحُّوا ۳۰.
روزه بگیرید سالم می‏شوید.

روایات پر نمودن شکم را موجب فساد بدن و بیماری دانسته‏اند و از سوی دیگر کم غذا خوردن و در واقع به اندازه نیاز غذا خوردن را موجب سلامتی دانسته‏ اند، از جمله روایت ذیل است که از پیامبر اسلام «صلی الله علیه‏ و‏آله» نقل شده است:
إِیَّاکُمْ وَ الْبِطْنَةَ فَإِنَّهَا مَفْسَدَةٌ لِلْبَدَنِ وَ مَوْرَثَةٌ لِلسَّقَمِ وَ مَکْسَلَةٌ عَنِ الْعِبَادَةِ وَ رُوِیَ مَنْ قَلَّ طَعَامُهُ صَحَّ بَدَنُهُ وَ صَفَا قَلْبُهُ وَ مَنْ کَثُرَ طَعْمُهُ سَقِمَ بَدَنُهُ وَ قَسَا قَلْبُهُ ۳۱.
از پر کردن شکم بپرهیزید چه اینکه آن موجب تباهی بدن است و بیماری بر جای می‏ گذارد و موجب کسالت نسبت به عبادت می‏شود، و روایت شده است هر کس غذایش کم باشد بدنش سالم و قلبش با صفا گردد و هر کس غذایش زیاد شود بدنش بیمار و قلبش سنگ شود.
بلکه بالاتر از این، منشاء همه بیماری‏ها معده دانسته شده است و در مقابل کنترل میزان غذا اصل دارو بیان شده است. از پیامبر اعظم «صلی الله علیه ‏و‏آله» نقل شده است:
أَعْلَمُ أَنَّ الْمَعِدَةَ بَیْتُ الدَّاءِ وَ الْحِمْیَةُ هِیَ الدَّوَاء ۳۲.
بدان که معده مرکز و خانه هر دردی است و پرهیز [از غذا‌های نامناسب و زیاده­ خوری]، اساس هر داروی شفا‏بخش است.


زیبایی

یکی دیگر از آثار کنترل غذا و سیر نخوردن زیبایی و شادابی پوست است. در این رابطه به روایت ذیل توجه فرمایید:

أَنَّ النَّبِیَّ «صلی الله علیه ‏و‏آله» قَالَ مَرَّ أَخِی عِیسَى «علی ­نبینا وآله ­وعلیه السلام» بِمَدِینَةٍ وَ فِیهَا رَجُلٌ وَ امْرَأَةٌ یَتَصَایَحَانِ فَقَالَ مَا شَأْنُکُمَا قَالَ یَا نَبِیَّ اللَّهِ هَذِهِ امْرَأَتِی وَ لَیْسَ بِهَا بَأْسٌ صَالِحَةٌ وَ لَکِنِّی أُحِبُّ فِرَاقَهَا قَالَ فَأَخْبِرْنِی عَلَى کُلِّ حَالٍ مَا شَأْنُهَا قَالَ هِیَ خَلَقَةُ الْوَجْهِ مِنْ غَیْرِ کِبَرٍ قَالَ لَهَا یَا مَرْأَةُ أَ تُحِبِّینَ أَنْ یَعُودَ مَاءُ وَجْهِکِ طَرِیّاً قَالَتْ نَعَمْ قَالَ لَهَا إِذَا أَکَلْتِ فَإِیَّاکِ أَنْ تَشْبَعِینَ لِأَنَّ الطَّعَامَ إِذَا تَکَاثَرَ عَلَى الصَّدْرِ فَزَادَ فِی الْقَدْرِ ذَهَبَ مَاءُ الْوَجْهِ فَفَعَلَتْ ذَلِکَ فَعَادَ وَجْهُهَا طَرِیّاً ۳۳.
پیامبر اعظم «صلّی ‏اللَّه ‏علیه ‏و‏آله» فرمودند: برادرم عیسى «علی ‏نبینا‏ و‏آله ‏وعلیه ‏السّلام» به شهرى عبور نمود که در آن مرد و زنى‏ بر سر یکدیگر فریاد می ‏زدند، حضرت به آن­ها فرمود: شما را چه می ‏شود، چرا فریاد می ‏کنید؟ آن مرد عرض کرد: اى پیامبر خدا، این همسر من است و هیچ بدى هم ندارد بلکه زنى است صالحه، ولى در عین حال دوست دارم از او جدا شوم. حضرت عیسى «علی ‏نبینا‏ و‏آله ‏وعلیه ‏السّلام» فرمود: به هر حال بگو چه نقصى در او است که می ‏خواهى از وى جدا شوى؟ آن مرد عرضه داشت: بدون این که پیر شده باشد صورتش شکسته و فرسوده شده. حضرت به آن زن فرمود: اى زن دوست دارى طراوت صورتت به تو برگردد؟ آن زن عرضه داشت: آرى. حضرت فرمود: هر گاه غذا تناول می ‏کنى، پیش از سیر شدن از آن دست بکش زیرا طعام وقتى در شکم و معده زیاد شد، طراوت و نشاط صورت را می ‏برد. زن به این دستور عمل نمود، طراوت صورتش دوباره بازگشت.


تقویت حافظه
تقویت حافظه را نیز می‏ توان یکی دیگر از آثار گرسنگی مثبت و قانونمند دانست. در این حدیث قدسی به این مطلب اشاره رفته است:

یَا رَبِّ مَا مِیرَاثُ الْجُوعِ قَالَ ... وَ حِفْظُ الْقَلْب ۳۴. ‏
پیامبر خدا «صلی الله ­علیه ­وآله» به خداوند متعال عرضه داشتند: اثر گرسنگی چیست؟ خداوند متعال فرمود: ... و [تقویت]حافظه ذهن.


ایجاد زندگی مطلوب
انسانی که توانسته است خود را به گرسنگی و تشنگی عادت دهد و ایامی از زندگی خود را به این حال بگذراند یقیناً دارای روحیه‏‌ای محکم و خلل ناپذیر خواهد بود و این آمادگی را دارد که خود را با شرایط مختلف و سخت و آسان زندگی وفق دهد و دشواری ‏های آن، برای او به یک معضل تبدیل نشود. در بخشی از حدیث معراج اینگونه آمده است:

قَالَ یَا رَبِّ مَا مِیرَاثُ الْجُوعِ قَالَ ... وَ خِفَّةُ الْمَئُونَةِ بَیْنَ النَّاسِ وَ قَوْلُ الْحَقِّ وَ لَا یُبَالِی عَاشَ بِیُسْرٍ أَوْ بِعُسْرٍ ۳۵.
پیامبر خدا «صلی­ الله­ علیه ­وآله» به خداوند متعال عرضه داشتند: اثر گرسنگی چیست؟ خداوند متعال فرمود: ... و سبُکی هزینه [زندگی]در میان مردم و بیان گفتار حق و اینکه انسان باکی ندارد از اینکه در آسانی زندگی کند و یا در سختی.

زندگی انسان در دنیا همیشه همراه با رنج است چه اینکه خداوند متعال در قرآن کریم می‏فرماید: «لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ فی‏ کَبَدٍ ۳۶ براستى که انسان را در رنج آفریده‏ ایم». با توجه به این مطلب باید دانست که حتی لذت‏‌های دنیا نیز لذت ‏هایی خالص نیستند و در واقع لذت در دنیا چیزی جز برطرف شدن و یا کم شدن رنج‏‌های انسان نیست. انسان در دنیا با پاسخ به نیازهایش برای خویش لذت می ‏آفریند، پس هر چه نیاز و رنج بیشتر باشد، برطرف ساختن آن نیاز و رنج لذت بیشتری برای انسان به همراه خواهد داشت. البته این به معنای این نیست که انسان بی‏ جهت و به صورت غیر طبیعی برای خویش رنج و سختی ایجاد کند، بلکه معنای این سخن، آن است که اگر در اعمال و فعالیت­‌های صحیح زندگی رنجی هم وجود دارد این رنج را بپذیر، تا هم به مقصد صحیح خویش برسی و نیز زمینه لذتی بالاتر را برای خود فراهم آورده باشی. در روایتی از امام هادی «علیه ­السلام» آمده است:

السَّهَرُ أَلَذُّ لِلْمَنَامِ وَ الْجُوعُ یَزِیدُ فِی طِیبِ الطَّعَامِ یُرِیدُ بِهِ الْحَثَّ عَلَى قِیَامِ اللَّیْلِ وَ صِیَامِ النَّهَارِ ۳۷.
شب زنده ‏داری، خواب را لذیذتر می ­کند و گرسنگى گوارایی غذا را می­ افزاید (منظور امام «علیه ‏السلام» ترغیب و تشویق به شب‏ زنده ‏دارى و روزه گرفتن است).

جالب است که در سیره حضرت عیسی «علی نبینا ‏و‏آله‏ و‏علیه‏ السلام» نیز به همین نکته تصریح شده است. امیر‏المؤمنین علی «علیه ‏السلام» در بیان سیره ایشان می ‏فرمایند:
وَ إِنْ شِئْتَ قُلْتُ فِی عِیسَى ابْنِ مَرْیَمَ «علی ‏نبینا ‏و‏آله ‏وعلیهما‏السّلام» فَلَقَدْ کَانَ یَتَوَسَّدُ الْحَجَرَ وَ یَلْبَسُ الْخَشِنَ وَ یَأْکُلُ الْجَشِبَ وَ کَانَ إِدَامُهُ الْجُوعَ وَ سِرَاجُهُ بِاللَّیْلِ الْقَمَرَ وَ ظِلَالُهُ فِی الشِّتَاءِ مَشَارِقَ الْأَرْضِ وَ مَغَارِبَهَا وَ فَاکِهَتُهُ وَ رَیْحَانُهُ مَا تُنْبِتُ الْأَرْضُ لِلْبَهَائِمِ وَ لَمْ تَکُنْ لَهُ زَوْجَةٌ تَفْتِنُهُ وَ لَا وَلَدٌ یَحْزُنُهُ وَ لَا مَالٌ یَلْفِتُهُ وَ لَا طَمَعٌ یُذِلُّهُ دَابَّتُهُ رِجْلَاهُ وَ خَادِمُهُ یَدَاه ۳۸.
و اگر خواهى از عیسى بن مریم «علی ‏نبینا ‏و‏آله ‏وعلیهما‏السّلام» بگویم، که سنگ را بالش خود قرار می ‏داد، لباس پشمى خشن به تن می ‏کرد، و نان خشک می ‏خورد، نان خورش او [و چیزی که با آن طعم غذا را می‏ افزود]گرسنگى بود، و چراغش در شب، ماه و پناهگاه زمستان او شرق و غرب زمین بود، میوه و گل او سبزیجاتى بود که زمین براى چهارپایان می ‏رویاند، زنى نداشت که او را فریفته خود سازد، فرزندى نداشت تا او را غمگین سازد، مالى نداشت تا او را سرگرم کند، و آز و طمعى نداشت تا او را خوار و ذلیل نماید، مرکب سوارى او دو پایش، و خدمتگزار وى، دست هایش بود.


۳- کنترل غریزه شهوت
پیدا کردن راه حلی مناسب برای کنترل غرایز به خصوص غریزه شهوت یکی از دغدغه ‏های بشر بوده و هست و در این گذر بسیاری به افراط و تفریط کشانده شده ‏اند. اسلام عزیز علاوه بر باز کردن راه ازدواج جهت پاسخ‏گویی قانونمند و بدون ضرر به این غریزه طبیعی و نیز بیان دستوراتی در خصوص پیشگیری، توصیه‏‌هایی نیز در رابطه با انجام کار‌هایی دارد که این امور در کنار سایر امور می ‏تواند کمک شایانی به کنترل غریزه شهوت بکند. از جمله راهکار‌های مؤثر در این زمینه مداومت بر روزه گرفتن است. در روایات در مرحله اول توصیه به ازدواج شده است، ولی اگر امکانات ازدواج آماده نباشد، به خصوص برای جوانان به مسئله روزه توصیه شده است، از پیامبر اسلام «صلی­ الله­ علیه ­وآله» نقل شده است:

یَا مَعْشَرَ الشَّبَابِ عَلَیْکُمْ بِالْبَاهِ فَإِنْ لَمْ تَسْتَطِیعُوهُ فَعَلَیْکُمْ بِالصِّیَامِ فَإِنَّهُ وِجَاؤُه ۳۹.‌ای گروه جوانان به سراغ ازدواج بروید، پس اگر نتوانستید ازدواج کنید به سراغ روزه گرفتن بروید چه اینکه روزه شهوت را خشک می‏ کند.

مشکلات ازدواج مخصوص زمان ما نیست، حتی در صدر اسلام نیز بعضی از افراد برای ازدواج مشکلاتی داشته ‏اند که برای آن‏ها مقدور نبوده است. برای این دسته از افراد مداومت بر روزه گرفتن توصیه شده است:

جَاءَ رَجُلٌ‏ إِلَى النَّبِیِّ «صلی الله ­علیه ­وآله» فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ لَیْسَ عِنْدِی طَوْلٌ فَأَنْکِحَ النِّسَاءَ فَإِلَیْکَ أَشْکُو الْعُزُوبِیَّةَ فَقَالَ وَفِّرْ شَعْرَ جَسَدِکَ وَ أَدِمِ الصِّیَامَ فَفَعَلَ فَذَهَبَ مَا بِهِ مِنَ الشَّبَقِ ۴۰.
مردی خدمت پیامبر اسلام «صلی ‏الله‏ علیه ‏و‏آله» آمد و گفت:‌ای رسول خدا! امکاناتی ندارم تا با زنان ازدواج کنم، حال به شما از وضع بی همسری خود شکایت دارم، [با نیاز به همسر چه کنم؟]حضرت فرمودند: مو‌های زائد بدنت را بگذار تا بلند شود و بر روزه گرفتن مداومت بورز. مرد این کار‌ها را انجام داد، در نتیجه هیجان‏‌های جنسی‏ اش از بین رفت.

جلوگیری از افراط و تفریط در هر زمینه ‏ای منطق اسلام است، به همین جهت است که اسلام، از بین بردن اصل قوای جنسی را مردود شمرده و در عوض مسئله کنترل و تعدیل را توصیه کرده است. روزه گرفتن راهی است بسیار مناسب جهت کنترل و تعدیل غریزه جنسی و در عین حال صدمه‏‌ای به اصل قوای جنسی در انسان نخواهد زد.

عَنْ عُثْمَانَ بْنِ مَظْعُونٍ قَالَ قُلْتُ لِرَسُولِ اللَّهِ ص. أَرَدْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَنْ أَخْتَصِیَ قَالَ لَا تَفْعَلْ یَا عُثْمَانُ فَإِنَّ اخْتِصَاءَ أُمَّتِیَ الصِّیَام ۴۱.
عثمان بن مظعون گفت: به رسول خدا «صلی ‏الله ‏علیه ‏و‏آله» عرض کردم:‌ای رسول خدا! [جلوگیری از شهوت]می‏خواهم خود را اخته کنم، پیامبر «صلی‏ الله ‏علیه‏ و‏آله» فرمودند: این کار را نکن!‌ای عثمان اخته کردن امت من روزه گرفتن است.

مهمترین کاری که روزه انجام می‏دهد شکستن شهوات و ضعیف نمودن آن است، تا انسان بتواند بوسیله عقل خویش آن را به کنترل خویش درآورده و از بروز مشکلات و معاصی جلوگیری نماید. امام رضا «علیه ‏السلام» در بیان علت تشریع روزه می ‏فرمایند:

عِلَّةُ الصَّوْمِ لِعِرْفَانِ مَسِّ الْجُوعِ وَ الْعَطَشِ ... مَعَ مَا فِیهِ مِنَ الِانْکِسَارِ لَهُ عَنِ الشَّهَوَات ۴۲.
علت [وجوب]روزه درک مقداری گرسنگی و عطش است ... علاوه بر این‏ها روزه این فائده را نیز دارد که در آن شهوات شکسته می ‏شود.

۴- ایجاد روحیه استقامت
انسان در دنیا دائماً در حال مبارزه با مشکلات و سختی ‏های فردی و اجتماعی است. یکی از مهمترین عوامل پیروزی انسان در برابر همة این مشکلات و سختی‏‌ها صبر و استقامت است. قرآن کریم در این خصوص می ‏فرماید:

یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اسْتَعینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرینَ ۴۳.
اى افرادى که ایمان آورده ‏اید! از صبر (و استقامت) و نماز، کمک بگیرید! (زیرا) خداوند با صابران است.

جالب است که در روایات «صبر» در آیه فوق را به روزه تأویل کرده ‏اند، که علاوه بر این معنا که در مشکلات برای حل آن‏ها باید به روزه متوسل شد، به این معنا نیز اشاره دارد که بین صبر و استقامت از یک سو و روزه گرفتن از سوی دیگر سنخیتی وجود دارد و در واقع روزه گرفتن نیز عملی است که در آن تمرین استقامت و پایداری صورت می‏ گیرد. در روایتی در این خصوص از امام صادق «علیه ­السلام» نقل شده است:

فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ قَالَ یَعْنِی بِالصَّبْرِ الصَّوْم ۴۴.
امام صادق «علیه‏ السلام» در رابطه با گفتار خداوند عزّ و جلّ که می‌فرماید: از صبر و نماز کمک بگیرید، فرمودند: منظور از صبر روزه است.

حجة الاسلام والمسلمین
محمدحسین رضا زاده
استاد جامعه علمیه امیرالمؤمنین (ع)

۱ کافی: ج. ۲/ص ۱۹،
۲ فضائل الأشهرالثلاثة: ص. ۷۷،
۳ مریم: ۲۶،
۴ کافی: ج. ۴/ص ۸۸،
۵ بقرة: ۱۸۳،
۶ وسائل ‏الشیعة ج:۱۰ ص: ۱۶۶،
۷ وسائل ‏الشیعة ج:۱۰ ص: ۱۶۵،
۸ کافی: ج. ۴/ص ۶۴،
۹ مستدرک‏ الوسائل ج:۷ ص:۴۲۳،
۱۰ کافی ج:۴ ص:۸۷،
۱۱ وسائل ‏الشیعة ج:۱۰ ص:۴۰۰،
۱۲ کافی ج:۴ ص:۶۴،
۱۳ بقرة: ۲۱۶،
۱۴ وسائل ‏الشیعة ج:۱۰ ص:۹،
۱۵ عدةالداعی: ص. ۱۷۹ - بحارالانوار، ج‏۷۵، ص. ۴۵۳،
۱۶ إرشادالقلوب ج:۱ ص:۲۰۰ - بحارالأنوار ج:۷۴ ص: ۲۱،
۱۷ بحارالأنوار ج: ۷۴ ص:۲۸،
۱۸ فاطر: ۱۵،
۱۹ إرشادالقلوب ج:۱ ص:۲۰۰ - بحارالأنوار ج:۷۴ ص: ۲۱،
۲۰ کافی ج:۶ ص:۲۶۹،
۲۱ وسائل‏الشیعة ج:۱۰ ص:۹،
۲۲ محاسن ج:۲ ص:۴۳۹ - بحارالأنوار ج:۶۰ ص:۲۱۶،
۲۳ کافی ج:۲ ص:۲۲۶،
۲۴ إرشادالقلوب ج:۱ ص:۲۰۰ - بحارالأنوار ج:۷۴ ص: ۲۱،
۲۵ وسائل ‏الشیعة ج:۱۰ ص:۹،
۲۶ أمالی ‏للصدوق ص:۹۳ - بحارالأنوار ج:۹۳ ص:۳۵۶،
۲۷ أمالی ‏للطوسی ص:۳۴۶ - بحارالأنوار ج:۶۳ ص:۳۳۳،
۲۸ وسائل ‏الشیعة ج:۱۰ ص:۷،
۲۹ وسائل ‏الشیعة ج:۱۰ ص:۹،
۳۰ مستدرک‏ الوسائل ج:۷ ص:۵۰۲،
۳۱ بحارالأنوار ج:۶۳ ص:۳۳۸،
۳۲ بحار الأنوار ج:‏۱۰ ص:۲۰۵،
۳۳ علل ‏الشرائع ج:۲ ص:۴۹۷ - مستدرک ‏الوسائل ج:۱۶ ص:۲۱۷،
۳۴ إرشادالقلوب ج:۱ ص:۲۰۰ - بحارالأنوار ج:۷۴ ص: ۲۱،
۳۵ همان
۳۶ بلد: ۴،
۳۷ بحارالأنوار ج:۷۵ ص:۳۶۹،
۳۸ نهج‏ البلاغة ص:۲۲۷ خطبه ۱۶۰،
۳۹ وسائل ‏الشیعة ج:۱۰ ص:۴۱۰،
۴۰ وسائل ‏الشیعة ج:۲۰ ص:۲۴۱،
۴۱ وسائل‏ الشیعة ج:۱۰ ص:۴۱۰،
۴۲ من‏ لایحضره‏ الفقیه ج:۲ ص:۷۳،
۴۳ بقرة:۱۵۳،
۴۴ من‏ لایحضره‏ الفقیه ج:۲ ص:۷۶

منبع: جامعه علمیه امیر المونین