چاقو ؛ برندی که کند شد

روزنامه همشهری زنجان نوشت: مدتی است که این صنعت در حال احیا شدن است اما صنعتگران این عرصه همچنان با چالش‌هایی رو به رو هستند. در این گزارش تلاش شده تا به چالش‌هایی که پیش روی این صنعت دستی مهم استان است، پرداخته شود.

غول واردات
نخستین قدم برای تبدیل فلزی خام و بی‌ارزش، به چاقویی خوش ساخت، در این مکان شکل می‌گیرد. کارگاهی سیاه و دود گرفته. جایی که چاقو ساز در آن عرق می‌ریزد تا صنایع دستی زنجان تنها نماند. سر و رویش سیاه شده و دستانش تاول زده، اما باز هم خستگی ناپذیر و با قدرت، پتک سنگین خود بر آهن گداخته می‌کوبد تا با استفاده از هنر دست خود، آن را تبدیل به چاقوی معروف زنجان کند.
« حمید اسدی» یکی از چاقو سازان زنجانی می‌گوید: نزدیک به ۴ دهه است در این کارگاه چاقوسازی می‌کنم و هنوز که هنوزه کارم را با اشتیاق انجام می‌دهم. اسدی مشکل امروز صنعت چاقو سازی زنجان را نشأت گرفته از واردات بی‌رویه چاقو می‌داند که از ۱۵ سال پیش شروع شد و این صنعت مهم برای استان را به کما برد. اسدی در این زمینه توضیح می‌دهد: واردات امری بدیهی محسوب می‌شود. چراکه مطمئنا با رشد جمعیت، تنها چاقوسازان زنجانی نمی‌توانستند پاسخگوی نیازهای مردم باشند. از طرفی دیگر چاقو نیز از ابزار کاربردی خانوار ایرانی به حساب می‌آید، اما برگزیدن روشی غلط در واردات باعث شد چاقوسازی زنجان به کما برود. مسئولان و تجار وقتی تصمیم گرفتند از کشورهایی مانند چین و آمریکا چاقو وارد کنند، باید آن را به شکلی ویژه تحت کنترل می‌گرفتند. زیرا باید حواسشان می‌بود که آن را به مهد چاقوسازی می‌آورند.
وی می‌افزاید: این بی‌توجهی ضربه مهلکی به هنرمندان چاقو ساز وارد کرد. اگرچه پس از این مدت، مردم تفاوت چاقوی تولیدی زنجان با وارداتی را دریافته‌اند. اما دیگر دیر شده بود؛ چراکه تعداد زیادی از کارگاه‌ها تعطیل و چاقوسازان بیکار شدند. مردم به این دلیل روی به خریداری جنس چینی آوردند که می‌گفتند ارزان است ولی حالا فهمیده‌اند، چاقوی زنجان اگرچه گران بوده است اما کاربرد و عمر ۱۰ برابری دارد.

تفاوت‌های چاقوی زنجان با چین
چاقوی چینی ارزان اما بی‌کیفیت است. مسئله‌ای که موجب شده هنوز افراد بی‌شماری از کشور برای خرید آن به زنجان بیایند. استادکار چاقوسازی درباره تفاوت‌های چاقوی زنجان با دیگر چاقوها پاسخ می‌دهد: چاقو را در زنجان با ظرافت و توسط دست می‌سازند اما در چین به وسیله دستگاه‌های کارخانه‌ای ساخته می‌شود. همین موضوع باعث می‌شود چاقوی زنجان دارای کارایی بیشتر، ظرافت بالاتر و برندگی عجیبی باشد. همچنین چاقوی زنجان حداقل ۱۰ سال بدون این‌که کند شود کار می‌کند و اگر بعد این مدت هم خراب شد قابل تعمیر است. درحالی که چاقوهای وارداتی یک بار مصرف بوده و نهایتا تا یک سال کارایی خواهند داشت.
وی ادامه می‌دهد: چاقوی زنجان از فولاد ناب و براق ساخته می‌شود. درحالی که جنس چاقوهای تقلبی از آهن بی‌کیفیت و کدر است و زودتر هم کند می‌شود و زنگ می‌زند. تیغه چاقوهای چینی بی‌کیفیت به راحتی خم می‌شوند.

کاهش تولید
برخی از چاقو فروشان زنجانی بابت کاهش تولید، توسط سازندگان گلایه دارند و این را دلیلی بر سفارش کالا از چین می‌دانند. مسئله‌ای که اسدی در مورد آن پاسخ می‌دهد: وضعیت بازار به حدی خراب است که من هرچقدر هم تولیدم را بالا ببرم، همان قدر موجب ضرر من خواهد بود. این روزها دیگر کسی رغبتی برای ساختن چاقو ندارد. در سال‌‌های گذشته در همین کارگاه ۳ نفر کنار من کار می‌کردند و روزانه حداقل ۶۰ چاقوی تولیدی داشتیم، اما حال که چاقوهای چینی بازار را گرفته، توجیه اقتصادی برای تولید بیشتر وجود ندارد. با این وجود نهایتا روزی بتوانم ۱۵ کارد بسازم. اسدی ادامه می‌دهد: چینی‌ها به این دلیل بازار را گرفته‌اند که تولیدشان بالا و ارزان است. تولید این نوع چاقوها با دستگاه انجام می‌شود. این مشخص است که کار دست گران‌تر خواهد بود. در ضمن از نقش تبلیغات نیز نمی‌توان به راحتی گذشت. مسئولان باید به مردم نشان دهند که کار دستگاه با کار دست چقدر فرق دارد تا مردم تفاوت کار دست و دستگاه را بدانند.

ما هم هنرمندیم
چاقوساز زنجانی از باورها و دید عمومی نسبت به شغل خودش گلایه شدیدی می‌کند. او بر این باور است که مردم می‌پندارند شغل آنها با اراذل و اوباش مرتبط بوده و هرکسی که مشغول به این کار باشد، حتما خلافکار است. اسدی در این خصوص به تعریف خاطره‌هایی از گردشگران خارجی می‌پردازد که از کارگاه او بازدید می-کردند: وقتی گردشگران خارجی به کارگاهم می‌آیند، به عنوان یک هنرمند با من عکس می‌گیرند. با مهربانی رفتار می‌کنند و بابت وسایلی که می‌سازم، تشکر می‌کنند. اما در شهر ما وقتی اسم چاقوساز می‌آید همه فکر می‌کنند او حتما خلافکار است. درحالی که ما چاقوسازان هم هنرمندیم. زیرا از یک فلز به درد نخور، چاقویی با ظرافت می‌سازیم که مردم در مهمانی‌ها استفاده می‌کنند. یا قلم تراشی درست می‌کنیم که قرار است قلم خوشنویسان را بتراشد و اثر هنری زیبایی برجای بگذارد. این موضوع باید فرهنگسازی شود.

بسته‌بندی؛ حلقه مفقوده فروش
فروشندگان صنایع دستی، مؤدی رساندن حاصل دست‌رنج صنعتکاران، صنایع دستی به دست مشتریان هستند. یکی از این فروشندگان، بزرگ ترین مشکل صنف خود را نبود بسته‌بندی مناسب برای صنایع دستی می‌داند.
به نظر «جمال حسنی» دلیل جای گرفتن چاقوهای وارداتی، در بازار استفاده از بسته بندی مناسب است. موضوعی که مسئولان در خصوص صنایع دستی زنجان بسیار ضعیف عمل کرده‌اند. معاون صنایع دستی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان بر این‌که بسته‌بندی زیبا و مناسب یکی از ارکان مهم در فروش صنایع دستی است تأکید دارد و در این خصوص به همشهری می‌گوید: بسته‌بندی مناسب باعث اعتمادسازی برای خرید و قوت بسته‌بندی موجب به وجود آمدن بازار صادراتی می‌شود. چرا که این موضوع جذب‌کننده مشتریان داخلی و خارجی است. با وجود این‌که مسئولان به اهمیت مسئله بسته‌بندی پی برده‌اند اما هنوز هم این چالش پیش روی فعالان صنایع دستی استان قرار دارد. «محمود علی‌محمدی» با بیان این‌که هم اکنون ۳۰ درصد از چاقوهای تولیدی زنجان با بسته بندی وارد بازار می‌شوند، توضیح می‌دهد: صنایع بسته‌بندی برای سودمند بودن، نیازمند تولید با تیراژ ۱۰ هزار جعبه به صورت ماهانه است، اما تولیدکنندگان صنایع دستی زنجان این میزان تولید را ندارند. علی محمدی می‌افزاید: زنجان دارای ۵۰۰ هنرمند چاقوساز است که هر کدام به طور میانگین روزانه ۱۴ محصول مختلف مانند انواع چاقو، کارد و چنگال میوه خوری، قلم تراش، ساتور قصابی و قند شکن را تولید می‌کنند. با این همه از جایی که ماهیت صنایع دستی، تولید با ظرافت توسط دستان هنرمندان بوده است نمی‌توان انتظار داشت، تولید خود را در حد بالایی، افزایش دهند. چراکه کیفیت آن افت خواهد کرد و این موضوع بسیار آسیب‌زننده خواهد بود. معاون صنایع دستی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری در خصوص اهمیت بسته‌بندی حرفه‌ای اظهار می‌کند: بسته‌بندی حرفه‌ای باید پاسخگوی تمام نیازهای‌های مخاطب باشد. از طرفی بنابر ماهیت صنایع دستی، استان آن صنعت هنری را نیز معرفی کند. در ضمن بسته بندی حرفه‌ای می‌تواند تفکیک و مشخص کننده جنس اصل از تقلبی نیز باشد.

قدمتی ۲۵۰۰ ساله
چاقو یکی از قدیمی‌ترین ابزار بشری است که به صورت روزمره در زندگی او مورد استفاده قرار می‌گیرد. وسیله‌ای که به نظر کارشناسان، طریقه ساخت آن در زنجان، نسبت به زمان خود بسیار پیشرفته بوده است. برای بهتر مشخص شدن قدمت ساخت چاقوی زنجان به سراغ معاون گردشگری سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری رفتیم. «اصغر شرفی» در این خصوص می‌گوید: بسیاری فکر می‌کنند چاقوی زنجان با این روش ساخت پیشرفته، قدمت چندانی نداشته باشد. درحالی که با بررسی آثار یافته شده مانند مردان نمکی که ۲۳۰۰ سال قدمت دارند، پی برده شد که آنها به کمر خود چاقو بسته‌اند. این موضوع نشان می‌دهد در آن زمان، چاقو را نیز تا حدود زیادی به شکل امروزی می‌ساختند. تنها تغییر در ساخت آن به تزئین چاقو برمی‌گردد. شرفی با تأکید بر این‌که بررسی جنس فلز کار شده در چاقوی مردان نمکی، نشان می‌دهد مواد اولیه این فلز از معادن استان زنجان ساخته شده است، می‌گوید: مواد اولیه این چاقو از معدن آهن متروکی که در اطراف روستای «شاه بلاغی» قرار دارد، استفاده شده است. همچنین تکنولوژی ساخت چاقو در زمان و قیاس با مناطق دیگر نشان می‌دهد، حائز سطح فوق‌العاده است.