کالبدشکافی پرونده حاشیه‌های سدگتوند/ مشکل اصلی این سد چیست؟

حبیب‌الله بیطرف درباره سد گتوند که در دولت سابق ساخته و انتقادهایی نسبت به ساخت این سد در سال‌های اخیر مطرح شد، ابتدا به سازوکار ساخت سد در کشور اشاره کرد وگفت: برای مطالعه سد، تمام شرکت‌های آب منطقه‌ای و شرکت‌ توسعه منابع آب‌ و نیروی ایران، که کارفرمای سدسازی در کشور هستند، ابتدا یک مشاور با صلاحیت انتخاب می‌کنند. با او قرارداد می‌بندند، و آن مشاور باید بر اساس استانداردهای مطالعات که توسط وزارت نیرو یا سازمان مدیریت برنامه‌ریزی تعیین کرده‌اند، کار مطالعات را انجام دهد.

وی ادامه داد: یکی از ابعاد مطالعات، مطالعه فنی است که آیا می‌توان روی رودخانه‌ای سد ساخت یا خیر. یکی هم مطالعه اقتصادی است که آیا احداث این سد صرفه اقتصادی دارد یا نه. یکی هم مطالعه اجتماعی است که آیا احداث این سد باعث زیر آب رفتن خانه‌ها و زندگی و اراضی مردم می‌شود یا نمی‌شود. چون برای ساخت بعضی از سدهای بزرگ باید جمعیت‌هایی را جابه‌جا کنند.

وزیر پیشین نیرو اضافه کرد: یکی دیگر از ابعاد این مطالعات، مطالعه زیست محیطی است که بررسی می‌کنند احداث سد روی کل محیط منطقه چه تأثیراتی می‌گذارد. البته در طول زمان ممکن است مبانی مطالعات دستخوش تغییرات شده باشد. مثلا برای محاسبه آورد رودخانه آمار هیدرولوژی لازم است. شاید در زمانی که مشاور مطالعه می‌کرد، آمار هیدرولوژی مستند و قابل اتکایی وجود نداشت و او هر چه بررسی کرده به آمار مناسبی دسترسی پیدا نکرده و در نهایت مطالعاتش را با آمار ضعیفی انجام داده است. به همین دلیل ممکن است وقتی سد ساخته می‌شود در دوره‌ای با تغییراتی مواجه شود یا در آورد رودخانه‌ها دوره‌های خشک را لحاظ نکرده باشد.

وی در همین مورد خاطرنشان کرد: از سوی دیگر ما اکنون در کره زمین با گرم شدن و تغییر اقلیم مواجه هستیم. آمار بلندمدتی که ما در سال‌های 80 برای بارندگی ایران محاسبه می‌کردیم، نشان می‌داد متوسط بارندگی ایران 254 میلی متر بوده است. اما اکنون می‌گویند این میزان 246 میلی متر است؛ یعنی حدود هشت میلی متر کمتر در نظر می‌گیرند، چرا که قبلاً دوره آماری از سال 1340 تا 1380 بود اما اکنون از سال 1340 تا 1390 است. ممکن است مورد خاصی هم باشد که احیاناً مشاور اشتباه کند و آمار را درست محاسبه نکرده باشد و مراجع تصویب هم دقت کافی نکرده باشند. نمی‌خواهم ادعا کنم هیچ اشکال یا ضعف یا اشتباهی وجود نداشته، ولی سازوکار تصمیم‌گیری برای احداث سد، سازوکاری درست، علمی و منطقی و به‌شدت کم اشتباه است.

بیطرف در ادامه درباره سدگتوند توضیح داد: راجع به گتوند هم باید اشاره کنم که سد گتوند در منطقه‌ای احداث شده که در مخزن آن سد، رخ‌نمون‌هایی از نمک و گچ وجود داشته است. معمولاً در مطالعات وقتی چنین مشکلی در مخزن پیش می‌آید، مشاور باید راهکاری برای حل مشکل پیشنهاد کند و بگوید باید این گچ و نمک را چه کنیم. بعضی مواقع ممکن است موضوع آن قدر اهمیت داشته باشد که از احداث سد منصرف شوند. بعضی مواقع این محدوده را از مخزن خارج می‌کنند. اگر هم که مصلحت نباشد و احداث سد آنقدر منفعت داشته باشد که باید علاج‌بخشی شود.در این مورد روش‌های اجرای پتوی رُسی یا انتقال نمک را در پیش می‌گیرند.

وی در ادامه یادآور شد: مشاور سد گتوند از سال‌ 1378 به‌طور جدی به مساله رخنمون‌های نمکی توجه کرد و با فرض اینکه باید این مشکل را علاج‌بخشی کرد، سد را طراحی کرد و آن سد اجرا و بعد هم آبگیری شد و یک مقداری مشکل پیش آمد.

ریشه اشکالات سد گتوند
وزیر پیشین نیرو با بیان اینکه در بروز اشکال در سد گتوند دو نکته وجود داشت، در مورد این اشکالات توضیح داد: یکی اینکه فرایند علاج‌بخشی در سد گتوند که مشکلی به نام رخ‌نمون نمک و گچ در مخزنش داشت، به طور کامل انجام نشده بوده و سد آبگیری شد و نکته دوم اینکه اثر شوری ناشی از بهره‌برداری سد گتوند در خوزستان و رودخانه کارون خیلی بزرگ‌نمایی شده است. در حالی که بحران کارون را نباید فقط به سد گتوند منتسب کرد.

وی تصریح کرد:علاوه بر این، برای حل این مشکل هم راه حلی وجود دارد.ضمن اینکه این موضوع، یک موضوع اختلافی بین وزارت نیرو، وزارت جهاد کشاورزی، سازمان محیط زیست و سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی بود که اخیراً بررسی موضوع به دانشگاه تهران ارجاع شده است و یک مجموعه علمی این موضوع را از جهات مختلف فنی و کارشناسی بررسی کرده‌اند و در آینده نزدیک گزارش نهایی را ارائه می‌کنند که من فکر می‌کنم همه باید منتظر باشیم تا نظر کارشناسی دانشگاه تهران اعلام شود.

بیطرف در همین مورد اظهار کرد: این نظر می‌تواند فصل‌الخطاب مجموعه اختلاف‌نظرهایی تلقی شود که در این زمینه وجود دارد. ولی به هر صورت به زعم من باید سهم گتوند را در حد خودش در نظر گرفت و مزایای بهره‌برداری از این سد که تنظیم سالانه چند میلیارد متر مکعب منابع آب برای کشاورزی پایین دست و همچنین تولید برق آبی قابل توجه از این سد و نقش سد در کنترل سیلاب‌های میان حوزه که هر سال خسارات زیادی وارد می‌کرد را فراموش نکنیم. اینها مزایای بسیار باارزشی است و مشکل شوری را باید علاج‌بخشی کرد و مهمترین راهکار آن هم مدیریت بهره‌برداری از منابع آب گتوند در قالب دستورالعمل حفظ کیفیت با رعایت کیفیت مورد قبول است که اگر انجام دهند، انشاءالله در ظرف زمان معقولی مشکل حل خواهد شد.