آیا دورنمای گفتگوی ایران و آمریکا روشن است؟

ایران و ایالات متحده پیرامون انهدام کامل سلاح‌های کشتار جمعی، در حال گفت‌وگو با یکدیگرند. این نکته مثبت و نشانه خوبی است.

در آستانه ورود باراک اوباما به کاخ سفید، این موضوع نشان می‌دهد که در ماهیت این دو کشور، عنصر استوار و تغییرناپذیری وجود ندارد که در هر شرایطی بخواهد مانع مذاکره و گفت‌وگوی دو طرف شود.
این مذاکرات در چارچوب مقررات سازمان منع گسترش سلاح‌های شیمیایی در حال انجام است و اگرچه تاکنون نتیجه ملموسی در بر نداشته، اما هرگز به فروپاشی هم نینجامیده است. این دقیقا همان چیزی است که دنیا باید آن را به فال نیک بگیرد و آنها را برای تداوم این روند، ترغیب کند.

سازمان منع گسترش سلاح‌های شیمیایی، ۱۸۵ کشور را گرد هم می‌آورد تا برای نیل به چشم‌اندازی کاملا مبهم و نامشخص در ۲۹ آوریل ۲۰۱۲، تلاش‌های خود را برای انهدام کامل تسلیحاتی به‌کار گیرند که از ویرانی مناطقی در شمال‌غربی اروپا در جنگ جهانی اول گرفته تا حوادث متروی توکیو در سال ۱۹۹۵، ارمغانی جز عذاب و مرگ برای بشریت نداشته است.کشورهایی که در مجموع بیش از ۹۸ درصد جمعیت جهان را در خود جای داده‌اند، به کنوانسیون سلاح‌های شیمیایی که ۱۱ سال پیش به تصویب رسید، پیوسته‌اند. بیش از ۴۰ درصد از ۷۱۰۰۰ تن ماده شیمیایی که به وجود آن اعتراف شده و بخش عمده‌ای از آن نیز در ایالات متحده و روسیه قرار دارد، منهدم شده‌اند. چندی پیش کشورهایی همچون آلبانی و کره جنوبی، تمام ذخایر سلاح‌های شیمیایی خود را نابود کردند. در آمریکا، روسیه، هند و برخی جاهای دیگر کارهایی در شرف انجام است تا به‌واسطه آنها اطمینان حاصل شود که نه تنها گازهایی از نوع خردل یا گاز مهلک سارین و وی‌ایکس منهدم می‌شوند، که حتی دیگر تولید نمی‌شوند و هرگز مورد استفاده قرار نخواهند گرفت.

روگلیو فریتر، رئیس کل این سازمان به من گفت:"ما بر مبنای یک توافق جمعی داریم با یکدیگر کار می‌کنیم و این در حالی است که ایران و ایالات متحده در تحقق این امر نقشی بسیار کلیدی دارند." آقای فریتر این نکته را هم افزود که "به‌رغم مشارکت چشمگیری که تاکنون صورت گرفته، باید گفت تنها از طریق همکاری است که ما می‌توانیم به سمت خلع سلاح گسترده و ممانعت از گسترش این نوع تسلیحات مرگ‌بار حرکت کنیم."

روزی دیگر، در کنفرانس سالانه سازمان منع گسترش سلاح‌های شیمیایی، من در هنگام سخنرانی سید محمدعلی حسینی، نماینده ایران، در کنار اریک جاویتز، سفیر بسیار محترم ایالات متحده نشسته بودم.

حسینی در سخنان خود با اشاره به استفاده صدام حسین از سلاح‌های شیمیایی در جریان جنگ میان ایران و عراق و در حملاتی که طی آن بیش از ۱۰۰ هزار تن از ایرانیان مجروح شیمیایی شدند، گفت:"جمهوری اسلامی ایران به‌عنوان آخرین قربانی سلاح‌های شیمیایی، عمیقا به این موضوع معتقد است که ترویج صلح و امنیت بین‌المللی، شرط لازم برای درک و تحقق جهانی است که عاری از هرگونه تهدیدی از جانب وجود سلاح‌های کشتار جمعی است."

شاید بتوان فهمید که چرا جاویتز پس از شنیدن سخنان نماینده ایران، ابروهای خود را به نشانه تعجب بالا برد. این سخنان در حالی بیان می‌شد که بسیاری معتقدند سانتریفیوژهای ایران به شدت مشغول کار هستند تا مواد شکافت‌پذیر مورد نیاز برای ساخت سلاح هسته‌ای را فراهم کنند.

زمانی که حسینی به "سلاح‌های شیمیایی و هسته‌ای" متعلق به "رژیم صهیونیستی" اشاره کرد و آن را "خطرناک‌ترین تهدید پیش‌روی منطقه و مانع صلح بین‌المللی" خواند نیز سفیر (ایالات متحده) همچنان آرامش خود را حفظ کرد. پس از پایان یافتن این سخنان بود که جاویتز رویکرد مورد نظر خود را برای من تشریح کرد. او گفت:"من به اینجا آمده‌ام تا همه را متقاعد کنم که در تحقق این موضوع به یک اندازه نقش دارند." و‌ آیا این شامل ایرانی‌ها هم می‌شود؟ "اگرچه مذاکرات به سختی پیش می‌رود، اما من رفتار دوستانه‌ای با آنها دارم. آنها به خاطر کاری که در زمان حکومت صدام انجام شد، به این سازمان پیوسته و تعهداتی را پذیرفته‌اند."

پس در این صورت، تهدیدات و حملات (لفظی) ایران علیه اسرائیل چه می‌شود؟ "ببینید، ما در اینجا با دیپلماسی صبورانه به نتایحی رسیده‌ایم. من مسائل را تنها در چارچوب موارد مطرح‌شده در این سازمان می‌بینم و آنها را به دیگر مسائل بیرونی ربط نمی‌دهم. یکی از درس‌های بزرگی که ما در اینجا گرفتیم این است که کشورهای دیگر می‌خواهند مطمئن شوند که در شرایطی برابر، با آدم‌های بزرگی سر و کار دارند.این نمونه بارزی از چندجانبه‌نگری است. ما تاکنون از نحوه بهره‌گیری ابزارهای چندجانبه برای کسب موفقیت، غافل بوده‌ایم." اوایل سال جاری، در دومین کنفرانس بررسی مسائل این سازمان، جاویتز برای پیشگیری از فروپاشی نتایجی که تا آن هنگام به‌دست آمده بود، نقش قاطعی از خود نشان داد. تنش‌ها در ارتباط با موضوع ایران در حال بالاگرفتن بود و دیگران این‌طور فکر می‌کردند که ایالات متحده در صدد تبدیل سازمان منع گسترش سلاح‌های شیمیایی به سازمانی ضدتروریستی است؛ تا با تمرکز بیشتر بر صنایع مشکوک شیمیایی، نسبت به منع گسترش این نوع تسلیحات اطمینان حاصل کند و چندان هم به فکر نابودی سلاح‌های موجود نیست. پس از ۱۱ ساعت بحث و تبادل نظر، فرمولی برای ایجاد موازنه در تحقق هر دو هدف پیدا شد.

علیرضا حاجی‌زاده، از مشاوران سفارت ایران، به من گفت:"جاویتز شنونده صبوری است و همین مساله بسیار قابل تقدیر است."

از این موضوع، درس‌های بسیاری می‌توان گرفت. اول این‌که شنونده بودن پربارتر از آن است که بخواهید سخنران باشید. مطمئنا برای دیپلماسی، رسیدگی به سلاح‌های شیمیایی به‌خاطر کاربرد نظامی محدود آن، موضوع ساده‌تری نسبت به سلاح‌های هسته‌ای است. اما گفت‌وگو، تنش‌ها را کاهش داده است و این رویکرد می‌تواند در مورد مساله پیچیده سلاح‌های هسته‌ای نیز کارآیی داشته باشد.

دوم این‌که، گفت‌وگو بسیار سخت و طاقت‌فرسا خواهد بود. تاکید ایران بر تسلیحات هسته‌ای اسرائیل ممکن است موجب رنجش خاطر واشینگتن شود، چرا که در آنجا شرایط به‌گونه‌ای است که این موضوع، تابو محسوب می‌شود، اما بدون در نظر گرفتن بمب‌های اسرائیلی، درک روان‌شناسانه ایرانی‌ها غیرممکن خواهد بود. شنیدن دیدگاه‌های آنها به‌صورت مستقیم و از زبان خودشان، بسیار سودمند خواهد بود. طرح اوباما برای ترغیب ایرانی‌ها به گفت‌وگو، بی‌تردید مهمترین طرح دیپلماتیک اوست.

خاورمیانه تنها جایی بوده که سازمان منع گسترش سلاح‌های شیمیایی تاکنون موفقیت‌های معدودی در آنجا به‌دست آورده است، که آن هم به‌خاطر بدگمانی و بی‌اعتمادی به مساله سلاح‌های کشتارجمعی است. اسرئیل، مصر و سوریه، هنوز به این معاهده نپیوسته‌اند.

فریتر به من گفت:"اسرئیل می‌گوید تا زمانی که همه مسائل حل نشود، یعنی درواقع هیچ مساله‌ای حل نشده است. مصر و سوریه هم که می‌گویند تا زمانی که خاورمیانه عاری از سلاح‌های کشتارجمعی نشود، به این معاهده نمی‌پیوندند. اما منطق این‌طور حکم می‌کند که پیش‌برد انهدام سلاح‌های شیمیایی می‌تواند منجر به پیش‌برد صلح در منطقه شود و قطعا منافع آن نصیب مردم خاورمیانه خواهد شد."

فریتر درست می‌گوید. برای پیشرفت در این مسائل، باید آنها را مطرح کرد و به بحث گذاشت. همان‌طور که جاویتز هم به من گفت:"توافق جمعی، گاهی وقت‌ها به معنی ناامیدی برابر است، اما بی‌تردید آن‌قدر پرارزش است که نمی‌توان نادیده‌اش گرفت.

منبع:راجر کوهن, هرالد تریبون بين المللي