نگاهی به کتاب جدید میر شمس الدین ادیب سلطانی/فیلسوف آشتی­ گرا

میرشمس‌الدین ادیب سلطانی بیشتر به عنوان مترجم آثار فلسفی و ادبی شناخته شده است. هر چند او در مقدمه برخی ترجمه­هایش مانند ترجمه منطق ارسطو بخشی از اندیشه­های فلسفی خود را عرضه کرده است اما تا کنون و پیش از انتشار کتاب جدید او البته به زبان انگلیسی، که به تازگی نشر هرمس در نمایشگاه کتاب عرضه کرده است،‌ کتابی از وی درباره نگاه فلسفی اش منتشر نشده بود. ادیب سلطانی بیشتر وقت خود را وقف پژوهش در زمینه­هایی چون زبان،‌ منطق و فلسفه کرده است.

ترجمه­های دقیق او از آثار راسل،‌ ارسطو، ویتگنشتاین و کانت که همه از زبان­های اصلی به فارسی برگردانده شده است از جمله ماندگارهای ترجمه در زبان فارسی است. هر چند بسیاری با شیوه نثر او مخالف هستند اما کسی نمی تواند منکر دقت ترجمه­های او شود. زبان فارسی ادیب سلطانی پر است از واژه­های نو و ساختارهای تازه، واژه­هایی که او بسیاری از آنها را برای اولین بار به کار برده است. همین نوآوری های ادیب سلطانی است که مانند هر نوآوری دیگری در زمینه­های مختلف سبب ابراز مخالفت­هایی با وی شده است. اکنون اما با ادیب دیگری مواجه هستیم؛ ادیب سلطانی فیلسوف که در آستانه هشتاد سالگی برنهاده­های فلسفی خود را در کتابی در معرض داوری قرار داده است اما نه به زبانی که سالها یک تنه کوشیده است آن را غنی کند بلکه به زبان انگلیسی.

۱- کتاب «مسئله چپ و آینده آن: یادداشتهای یک ناظر» آخرین اثر میرشمس الدین ادیب سلطانی است که به زبان انگلیسی نوشته شده و انتشارات هرمس اواخر هفته پیش آن را در نمایشگاه کتاب عرضه کرده است. این کتاب «ملغمه» ای است از نقل قول­های مختلف از کنفسیوس تا دونالد رامسفلد و پر از نکته­های تاریخی و اشاره­های بسیار به دستاوردهای علمی و تکنولوژیکی قرن بیستم و بیست و یکم. نگاهی که نویسنده می­کوشد در این کتاب عرضه کند،‌ نگاهی است «التقاطی» که از فلسفه کانت تا پوزیتیویست­ها و از نکته سنجی­های مارکس و انگلس تا ویتگنشتاین عناصری در آن به چشم می­خورد. اما دو واژه «التقاط»‌ و «ملغمه»‌ که در توصیف این کتاب به کار گرفته شد را نباید چونان توهینی به این کتاب یا حتی چونان وصفی منفی درباره آن نظر گرفت چرا که خود نویسنده آگاهانه در ابتدای کتاب یادداشتی درباره «التقاطی» بودن آورده است. نویسنده در آن بخش اشاره می­کند که التقاطی بودن را از خصوصیات دوران پست مدرن دانسته­اند، سپس از لایب نیتز مثال می­آورد که فلسفه خود را «التقاط گرایی مثبت» خوانده است. آخر این یادداشت کوتاه به نظریه مجموعه­ها و اصل انتخاب ختم می­شود و به گمان من نویسنده بدون اینکه بگوید «نشان» می­دهد که التقاط­گرایی سازنده چگونه در اندیشه­اش راه پیدا کرده است و پس از آن ساده است دانستن این که با کتابی روبرو هستیم که در فضای پست مدرن نوشته شده است.

۲- کتاب «مسئله چپ و آینده آن» از دو بخش تشکیل شده است؛ «درباره مسئله پیشا مدرن، مدرن و پست مدرن» که مقاله کوتاهی است و «مسئله چپ و آینده آن: یادداشتهای یک ناظر» که بخش اصلی کتاب را تشکیل می­دهد. در مقاله اول نویسنده نگاه خود به فلسفه و آینده آن را روشن می­کند و توضیح می­دهد که درباره فلسفه در دوران پست مدرن چگونه می­اندیشد، دورانی که کتاب خود را نیز مربوط به آن می­داند. ادیب سلطانی در قدم اول بین سه مفهوم از حقیقت با توجه به دوره­های سه گانه پیشا مدرن، مدرن و پست مدرن تفاوت می­گذارد: اول مفهوم غیر مدرن و پیشا مدرن از حقیقت که مفهومی هستی شناسانه است. دوم مفهوم معرفت شناسی- منطقی از حقیقت و سوم مفهوم حقیقت به عنوان امری ساخته شده.

«آیا ما حقیقت را اختراع می­کنیم یا آن را کشف می­کنیم.» پاسخ افلاطون به این پرسش این بود که ما این حقیقت را تنها بازیابی می­کنیم و اما دیگران چونان که ادیب سلطانی می­نویسد بر این رای هستند که ما حقیقت را در ذهن خود می­سازیم و این کار را با استفاده از واقعیت­ها، مشاهدات، شهودها و استنتاج انجام می­دهیم. مقاله اول کتاب به نگاهی به فلسفه در قرن بیست و یکم به پایان می­رسد. بخش­هایی از این یادداشت به رمان­های علمی و تخیلی می­ماند. ادیب سلطانی روزگاری را تصور می­کند که ماشین­های ساخت بشر خواه ماشین­هایی به تمامی الکترونیکی خواه ماشین­هایی بیولوژیکی یا ساخته­هایی مرکب از این دو تکنولوژی بشر را در یافتن حقیقت یاری کند. حقیقتی که در دوران پست مدرن دیگر کاملا و بسیار بیش از پیش نسبی شده است. هر چند چنین بخش­هایی از کتاب که در بخش­های مختلف به نظر عجیب می­آید و من نمی­توانم اعجاب خود را پنهان کنم اما اگر اینها را چونان نوعی آینده پژوهی در نظر بگیریم می­توانیم جایی برای آن در فلسفه بگشاییم. چنان که خود نویسنده در بخش انتهایی کتاب خود یادداشتی به آینده پژوهی اختصاص داده است. آینده­ای که نویسنده برای بشر ترسیم می­کند آینده­ای تاریک نیست اما به تمامی با تاریخی که ما می­شناسیم تفاوت دارد، چنان که نویسنده در انتهای مقاله­ اول با اشاره بعد از نقل جمله معروف پروتاگوراس می­پرسد
آیا چنان که پروتاگوراس گفته بود که انسان معیار همه چیز است، معیار هستی آنچه هست و معیار هستی آنچه نیست، باز هم انسان معیار همه چیز باقی می­ماند.

۳-میر شمس الدین ادیب سلطانی در آستانه هشتاد سالگی اندیشه­های خود را در این کتاب عرضه کرده است. او به صراحت درباره خود می­گوید که نگاهی تجربی- انتقادی- پوزیتیویستی دارد. نگاهی که بر نسبی گرایی فلسفی صحه می­گذارد به این معنا که احکام مربوط به کیفیات را سوبژکتیو می­داند و در ریاضیات به کانستراکتیویزمی که به شهودگرایی نزدیک است قایل است. ما با متفکری روبروییم که اعتقاد دارد تا جایی که می­توان باید حتی در علوم اجتماعی یا انسانی از اندازه گیری کمّی بهره گرفت. با این همه به گمان من او متفکری است که بیش از هر چیز به نفی دوگانه­ها به آشتی دادن آنها می­اندیشد چنان که خود می­گوید امیدوار است بتواند ابژکتیو را با سوبژکتیو،‌ تصادف را با طرح ذهنی، امر وصله پینه­ای را با نظام و امر تجربه گرایی را با راسیونالیسم آشتی دهد. این خواست بیش از همه فیلسوفان پست مدرنی چون دریدا را در ذهن تداعی می­کند که با روش دیکانستراکشن به دنبال حذف دوگانه­های فلسفه مدرن بودند. پروژه­ای که به شکلی دیگر خود را در فلسفه کسانی چون کوآین، دیویدسن و رورتی در سنت فلسفه تحلیلی شکل گرفته است. این تمایل به آشتی تا بدانجا پیش می­رود که ادیب سلطانی به صراحت می­گوید مایل نیست یکی از دو گرایش چپ یا راست از صحنه تفکر حذف شود بلکه بهتر است با گونه­ای فراروی هگلی هر دوی این نگاه­ها در جامعه حضور داشته باشند. این روحیه که در کل نگاه فلسفی ادیب سلطانی به چشم می­خورد من را وا می­دارد که او را به نام فیلسوف آشتی­گرا تعمید دهم.

۴- «آشتی گرایی»‌ ادیب سلطانی در نگاه اول تا حدی عجیب می­نماید. به این دلیل که چنان که از کتابش برمی­آید او متفکری است که به آرای مارکس و انگلس و نیز با دغدغه­های چپ همدل است و چنان که خود ادیب سلطانی در تحلیل شخصیت هاملت به عنوان یکی از اولین چپ­های تاریخ اشاره می­کند، چپ­ها نگاهی حذفی به آرای مخالفانشان داشته­اند و اغلب پرخاشگرانی ماهر بوده­اند تا جایی که حتی در موارد بسیاری تجدید نظرهای جزئی در آرای بزرگان چپ را با اختصاص دادن القابی چون خائن یا مرتد به تجدید نظر طلبان پاسخ گفته­اند. اما ادیب سلطانی بر این رای است که تنها با تجدید نظر کردن و بازسازی نظری و افکندن الگوی جدید اقتصادی چپ­ها خواهند توانست به نقش بی نظیر خود در پی­گیری ایده عدالت اجتماعی و دموکراسی در جهان پست مدرن ادامه دهند. طرحی که باید بر خلاف تاریخ چپ غیر حذفی و تکثرگرایانه باشد. طرحی که خود ادیب سلطانی کوشیده تا حدودی در کتابش کلیات نظری آن را بیان کند.

۵- یکی از بخش­های زیبای این کتاب، معرفی هاملت به عنوان یکی از نمونه­های مثالی چپ و تحلیل شخصیت و زندگی اوست. او هاملت را چپ می­داند چرا که هاملت برابری طلب است،‌ ضد خودکامگی است،‌ مردم او را دوست دارند،‌ کمپلکس مادرانه بر او تاثیر گذاشته است،‌ او شکست خورده است،‌ هاملت درباره صلح پایدار تک گویی می­کند او فکر می­کند که چون برخطا نیست باید جهان را تغییر دهد حتی اگر این تغییر ناخواسته باشد.

۶- این نوشته را نباید چونان مروری بر این کتاب خواند چرا که روشن است دو روز زمان کوتاهی است برای خواندن کتابی که قصد دارد طرحی نو در اندیشه­ای تاثیر گذار در افکند( اکنون که این نوشته منتشر شده­است چهار روز از پخش کتاب گذشته است.) در این نوشته تنها نکته­هایی پراکنده درباره کتاب گفته شده است، و هدف آن بیش از نقد علمی و درخور آگاهی بخشی و اطلاع رسانی بوده است. من در این درباره برنهاده اصلی این کتاب یعنی تحلیل ابرساختارها و ابرساختارهای دوگانه چیزی نگفته­ام و حتی درباره برنهاده­های فرعی دیگر این کتاب مانند این که در فلسفه بر خلاف ریاضیات می­توان چیزی را گفت اما دلیلی برای آن اقامه نکرد ساکت بوده­ام. این کتاب را شاید بتوان چونانکه مارکس خود درباره سرمایه گفته است مصداق این کلام برگرفته شده از دانته دانست که :«راه خود را پی بگیر و بگذار مردم هر چه می­خواهند بگویند.» اما این که اینگونه است یا نه چیزی نیست که در روز بتوان به آن پاسخ گفت.