یک نظریه متفاوت درباره توسل و تفاوت آن با توکل

پرسش:
در مجلسی دینی شخص گوینده ذکر کرد که اگر می خواهید برای استجابت دعای خود از خداوند، پارتی بازی صورت گیرد باید توسل کنید. سوالی برایم پیش آمد: چرا وقتی خدایی که از رگ گردن به من نزدیک تر است برای استجابت دعای خود از او، باید نیازمند یک رابط باشم؟ آیا توسل یک امری است که در گذر تاریخ به طور غلط در فرهنگ ما جا پیدا کرده است؟ آیا مردم در زمان های قبل از پیامبر گرامی اسلام (ص) هم به اشخاصی متوسل می شدند؟

پاسخ:
به پرسش توسل با توجه به دیگر پرسشهای واصله با جزئیات بیشتری پاسخ می دهم:

الف. نزدیک بودن خدا با بندگانش حتی نزدیک تر از رگ گردن تلازمی با مستجاب الدعوه بودن بنده ندارد. او به ما نزدیک است، اما آیا ما هم خود را به او نزدیک کرده ایم؟ برخی به مقام قرب رسیده اند و جز آنچه او بخواهد نمی خواهند. برخی هم حق بندگی را رعایت نکرده اند و با نافرمانی از قدر خود کاسته اند. در وقت نیاز خود بهتر می دانند که آبرویی ندارند تا انتظار استجابت داشته باشند، در عین حال می دانند آبرودارانی مستجاب الدعوة نیز یافت می شوند. حال اگر فرد کم آبرو یا بی آبرو فرد آبرو دار را به کمک بطلبد تا با هم از خدا بطلبند حاجت فرد کم آبرو یا بی آبرو برآورده شود این می شود توسل. توسل یاری جستن از دیگران برای برآورده شدن دعا به درگاه خداوند است، به این امید که به اعتبار انضمام دعای آن فرد یا افراد دیگر که نزد خداوند آبرو دارند دعای متوسل برآورده شود.

در توسل مجاز هیچکس مستقل از خداوند کاری نمی تواند بکند. همه چه متوسل چه متوسل الیه هر دو از خدا می طلبند. توسل ممنوع طلب رفع حاجت از اولیاء مستقل از خداوند است.

ب. حتی در توسل مجاز اگر کسی می پندارد حاجتش بدون کمک دیگری از خداوند روا می شود، او موظف به توسل نیست. به عبارت دیگر هیچ دلیل معتبری نداریم که توسل تنها راه استجابت دعاست و بدون توسل هیچ دعایی برآورده نمی شود. توسل در نهایت یک امکان است نه یک ضرورت.

اینکه دعای انسان از طریق توسل به صالحان و اولیاء مستجاب شود، تنها یک احتمال است، تضمینی در کار نیست که متوسل الیه بپذیرد و خداوند نیز مصلحت بداند حاجت را روا کند، و اگر مصلحت بداند این رواشدن را فورا اراده کرده باشد. حداقل سه احتمال باید محقق شود تا حاجت در زمانی که درخواست شده انجام شود.

ج. اما در کنار این احتمال ضرورتی است تضمین شده بنام ایمان و عمل صالح. مومن صالح اهل توکل است. توکل شرط بندگی است. توسل حاشیه ای کوچک بر متن عریض توکل است. جای متن و حاشیه نباید عوض شود. متاسفانه بسیاری مردم توسل را به جای توکل نشانده اند. دین داری بی توکل دین داری ناقص و ابتری است. حال آنکه توسل الزامی نیست، سود جستن از کورسوی امیدی است نه بیشتر. اما امید واهی به آن بستن و از ایمان و عمل صالح و توکل کم گذاشتن یقینا مفید هیچ فایده ای نیست، بلکه مضر است.

د. به نظر می رسد توسل اعم از شفاعت است. شفاعت وساطت در استغفار و طلب عفو از گناهان است، یا به عبارت دیگر وساطت در دفع عقاب اخروی. اما توسل یاری گرفتن از غیر است در رفع حاجات دنیوی و اخروی اعم از دفع ضرر یا جلب منفعت. پس توسل در دو ناحیه اعم از شفاعت است: یکی در اینکه توسل منحصر در دفع ضرر نیست، جلب منفعت را هم شامل می شود. دیگر اینکه توسل منحصر در حاجت اخروی نیست، حاجات دنیوی را هم در بر می گیرد. حال آنکه شفاعت در هر دو ناحیه اخص است: وساطت در رفع عقاب اخروی.

ه. متوسل الیه چه کسانی می توانند باشند؟ متوسل الیه یا وسیله می تواند صفات خداوند یا اسمای حسنای الهی، قرآن مجید، ملائک، ایمان و عمل صالح خود انسان، انبیاء، اولیاء و صالحین باشند. توسل به انبیاء، اولیاء و صالحین امکان دارد در زمان حیات ایشان صورت گیرد یا بعد از وفاتشان اتفاق بیفتد.
و. قرآن کریم شفاعت را با شرائطی برای صاحبان گناهان کبیره در آخرین موقف قیامت از جانب پیامبر (ص) به رسمیت شناخته است. اینکه چه عملی، از چه شخصی، چه زمانی مشمول شفاعت ایشان می شود مشخص نیست. مستند شفاعت پیامبر در قرآن آیه‌ی ۶۴ نساء و آیات ۵ و ۶ سوره‌ی منافقون است. آیات ۹۷ و ۹۸ سوره‌ی یوسف نیز بر استغفار یعقوب در مورد برادران یوسف دلالت می کند.
ز. چه دلیل دینی بر جواز توسل در دست است؟ در مورد توسل دو آیه در قرآن در دست است. یکی به توسل منفی اشاره می کند: اسراء ۵۷ و دیگری به توسل مثبت در آیه‌ی ۳۵ سوره‌ی مائده:
یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّـهَ وَابْتَغُوا إِلَیْهِ الْوَسِیلَةَ وَجَاهِدُوا فِی سَبِیلِهِ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ
«اى کسانى که ایمان آورده‌اید، از خدا پروا کنید؛ و به او [توسل و] تقرب جویید؛ و در راهش جهاد کنید، باشد که رستگار شوید.»
وسیله‌ی مورد نظر این آیه با توجه به صدر و ذیل همین آیه و مراجعه به دیگر آیات «ایمان و عمل صالح» است. اگرچه وسیله عمومیت دارد، اما هیچ قرینه‌ی قرآنی در دست نیست که مراد از این وسیله مشخصا اولیاء و صالحین است. به عبارت دیگر این آیه و هیچ آیه‌ی دیگری مستند اختصاصی توسل به پیامبر و ائمه و دیگر انسانها نیست. شفاعت پیامبر که مربوط به استغفار است قبلا گذشت. اما توسل به پیامبر و ائمه‌ فاقد مستند قرآنی است.

ح. بررسی مستندات روایی توسل مجالی دیگر می طلبد. اجمالا توسل مُجاز (کمک خواستن از غیر در طلب حاجت دنیوی یا اخروی از محضر خداوند به نحو غیراستقلالی) اگر چه به عنوان حاشیه ای بر قاعده‌ی توکل مشکلی ندارد، اما توسل از پیامبر یا هر انسان دیگری مستند قرآنی ندارد، اگر چه شفاعت پیامبر از مسلمات قرآن، سنت معتبر و اسلام است.

محسن کدیور